The Trolley Problem
ტრამვაის პრობლემა არის ეთიკის სააზროვნო ექსპერიმენტი, რომელიც ერთდროულად მოიცავს ორ ზნეობრივ იდეას, კერძოდ, უტილიტარიზმს და დეონტოლოგიას, ერთი განსხვავებით : პრობლემის არსი იმაში მდგომარეობს, დასაშვებია თუ არა ერთი ადამიანის მსხვერპლი ხუთი ადამიანის გადასარჩენად.
წარმოიდგინეთ, ხედავთ თუ როგორ ეჯახება ტრამვაი 5 ადამიანს, რომლებსაც არ ესმით თქვენი ხმა რომ გააფრთხილოთ, თუმცა რომც ესმოდეთ, მაინც ვერ მოასწრებენ რეაგირებას. უცებ, ხედავთ ბერკეტს, რომლის გადაწევის შემთხვევაში, ტრამვაი შეიცვლის თავის მიმართულებას და წავა იმ გზაზე, რომელზეც დგას 1 ადამიანი და დაეჯახება მას. მორალური დილემა მდგომარეობას ამ ბერკეტის გადაწევა არ გადაწევაში.
უტილიტარული პოზიციიდან, რომლის მთავარი მიზანი სარგებლის მაქსიმიზაციაა, მორალური იქნება 1 ადამიანის შეწირვა და 5 ადამიანის სიცოცხლის გადარჩენა. ამის საწინააღმდეგოდ, დეონტოლოგიური პერსპექტივა ემსახურება მიზნის გასამართლებელ საშუალებებს. რაც ნიშნავს იმას, რომ დეონტოლოგისთვის მოქმედების მორალი უნდა ეფუძნებოდეს მოქმედებას სწორია თუ არასწორი მთელი რიგი წესების მიხედვით, ვიდრე შედეგზე დაყრდნობით. ამ თვალსაზრისით დეონტოლოგიზმის მიმდევარი ამტკიცებს, რომ მრალურად დაუშვებელია ხუთი ადამიანის გადარჩენა, რადგან ვინმეს მოკვლაზე არჩევნის გაკეთება არსებითად არასწორია.
ეს პრობლემა ხაზს უსვამს ფუნდამენტურ დაძაბულობას მორალური აზროვნების ორ სკოლას შორის. უტილიტარული პერსპექტივა გვკარნახობს, რომ ყველაზე შესაფერისი მოქმედებაა ის, რაც მიაღწევს უდიდეს სიკეთეს უდიდესი რიცხვისთვის, ამასობაში დეონტოლოგიური პერსპექტივა ამტკიცებს, რომ გარკვეული ქმედებები, მაგალითად, უდანაშაულო ადამიანის მკვლელობა - უბრალოდ არასწორია, თუნდაც ეს კარგი შედეგებით დასრულდეს.
თუ წარმოვიდგენთ სიტუაციას, რომელშიც 5 უბრალო ადამიანის მაგივრად დგას 5 კრიმინალი, ხოლო მეორე მხარეს 1 უცნობი ადამიანი, დეონტოლოგიაც და უტილიტარიაც ურთიერთსაწინააღმდეგო პასუხებს გვთავაზობს. უტილიტარი იდავებს იმაზე, რომ არანაირი მნიშვნელობა არ აქვს იქ 5 კრიმინალი დგას თუ 5 პრეზიდენტი, მისთვის მაინც ყველაზე ეთიკური ვარიანტი იქნება ბერკეტის გადაწევა. ხოლო, დეონტოლოგიც თავის აზრზე რჩება, რომ ზოგადად ვინმეს მოკვლაზე არჩევნის გაკეთება ეწინააღმდეგება ყველანაირ მორალს.
შესაბამისად, რა არის სწორი პასუხი?
სწორი პასუხი არ ვიცი, მარა კიდევ ერთი საინტერესო ვარიანტის განხილვა მინდა, რომელშიც ბერკეტის გადაწევის მაგივრად, შეგვიძლია ხიდიდან, რომელიც ტრამვაის გზაზეა, მსუქანი ადამიანის გადაგდება, ეს მსუქანი ადამიანი კი შეაჩერებს ტრამვაის თავისი სიცოცხლის სანაცვლოდ. რეალურად შედეგი ხომ იგივეა? 1 ადამიანი კვდება, 5 კი გადარჩება. ამისდა მიუხედავად საკმაოდ ცოტა თანხმდება ადამიანის ხიდიდან გადაგდებას, მაშინ როცა ბევრი თანხმდება ბერკეტის გადაწევას.
ამ ეთიკური პრობლემის ვარიაცია, მედიცინაშიც გვაქვს. წარმოიდგინეთ ხართ ექიმი, გყავთ 5 პაციენტი, აქედან ორს ჭირდება ერთი ფილტვი, დანარჩენ ორს თირკმელი, ხოლო მეხუთეს გული, იმისათვის რომ იცოცხლონ. ასევე გყავთ მეექვსე პაციენტი, რომელსაც მხოლოდ ფეხი აქვს მოტეხილი, დანარჩენი ორგანოები კი წესრიგში აქვთ. მოკლავდით თუ არა ჯანმრთელ პაციენტს, იმისათვის რომ დანარჩენი 5 გაგეცოცხლებინათ? ისევდაისევ იგივეა შედეგი, რაც სხვა დანარჩენ დილემებში, თუმცა უმეტესობა ადამიანების მტკიცე უარს იტყოდნენ ჯანმრთელი პაციენტის მოკვლაზე.
რას ნიშნავს ეს ყოველივე? ნუთუ ჩვენი ზნეობრივი ინტუიციები ყოველთვის საიმედო, ლოგიკური და თანმიმდევრული არ არის?
იქნებ, შედეგების მიღმა კიდევ არსებობს რამე ფაქტორი, რომელიც ზეგავლენას ახდენს ჩვენს ზნეობრივ ინტუიციებზე?
ჩემი აზრით, ადამიანები თავისდაუნებურად უდიდეს განსხვავებას ხედავენ განზრახ მკვლელობასა და იმ სიტუაციას შორის, როდესაც უბრალოდ აძლევ ადამიანს სიკვდილის საშუალებას. ანუ, მორალურად გამართლებულია ბერკეტის გადაწევა, თუმცა განზრახ ადამიანის გადაგდება ხიდიდან უკვე უდიდეს ცოდვასთან არის დაკავშირებული. ამას ზოგჯერ ხსნიან, როგორც ორმაგი ეფექტის პრინციპი, რომლის მიხედვითაც დასაშვებია ზიანის მიყენება არაპირდაპირი გზით, თუ მოქმედება უფრო დიდ სარგებელს მოგვიტანს, მაგრამ ამასთან დაუშვებელია პირდაპირი ზიანის მიყენება, თუნდაც უფრო მეტი სიკეთის მისაღწევად.
ბლოგში გამოთქმული მოსაზრებები ეკუთვნის ავტორს, მომზადებულია კურსის "შესავალი სამართლის ფილოსოფიაში" ფარგლებში და შეიძლება არ ემთხვეოდეს უნივერსიტეტის პოზიციას.
