სამოქალაქო მეგობრობა (საუკეთესო მმართველობის ფორმა)

არისტოტელე ამბობს: “ადამიანი პოლიტიკური ცხოველია”, ის ამაში გულისხმობს იმაზე მეტს, ვიდრე იმას, რომ ადამიანები უბრალოდ ქმნიან საზოგადოებას, რომ ჰქონდეთ ერთგვარი თავშესაფარი. ის შეგვახსენებს, რომ “ქალაქის დასასრული არ არის უბრალოდ ცხოვრება, არამედ ის არის ცხოვრების კარგი ხარისხი”. ქალაქის და მასში მცხოვრები ადამიანების სრულყოფა შესაძლებელია მხოლოდ მაშინ, როცა ქალაქი მუდმივად წინსვლისკენაა მიმართული და ამ გზით იქმნება მისი მოსახლეობისთვის სიკეთე.  ქალაქს სჭირდება ეთიკური პრინციპი, რომელიც არეგულირებს მისი წევრების აზროვნებას და დამოკიდებულებას, რათა შედეგად ჩამოყალიბდეს სამოქალაქო ცხოვრების წერიგი, რომელიც იქნება ჰარმონიზირებული. არისტოტელე შერეული მმართველობის პოლიტიკურ პრინციპს ავსებს ახალი პრინციპით, რომელსაც “სამოქალაქო მეგობრობა” ჰქვია. 

როგორ ეპყრობიან ადამიანები ერთმანეთს - სწორად თუ არასწორად? მეგობრობა ან იდენტურია, ან ძალიან ახლოსაა სამართლიანობასთან. ისევე როგორ, ქალაქი მხარს უნდა უჭერს სამართლიანობის შენარჩუნებას თავისი ხალხისთვის, ასევე ქალაქისთვის განსაკუთრებულ ამოცანას წარმოადგენს მეგობრობის განმტკიცება. ეს კი არის ყველაზე დიდი სიკეთე, რაც შეიძლება ცხოვრების ხარისხის გასაუმჯობესებლად მიეცეს ადამიანს. 

მაშასადამე, არსებობს მეგობრობის სამი სახეობა. ერთი სახეობა ემყარება სათნოებას, მეორე - სარგებლიანობას, მესამე - სიამოვნებას. მიუხედავად იმისა, რომ სამ ნაწილად იყოფა ეს მეგობრობა, თითოეული მათგანი თანასწორობაზეა დაფუძნებული.  

ჩამოთვლილთაგან პირველი სახეობა არის ყველა ფუნდამენტური ფორმა, რაც ემყარებას სხვისთვის კეთილდღეობის შექმნას საკუთარი სათნო ბუნებიდან გამომდინარე. ეს მეგობრობა ყველაზე იშვიათი და ფასეულია, რადგან ორიენტირებულია, როგორც გარეგნულ, ისე შინაგან კავშირზე.  გარეგნულ კავშირზე იმიტომ, რომ ეს სხვა ადამიანის სასიკეთოდ არის მიმართული, ხოლო შინაგანზე - იმიტომ, რომ სხვისთვის სიკეთის კეთება არის ცალმხრივი ვალდებულება და ეს შინაგანი ბუნებიდან მოდის.  

მეგობრობის მეორე სახეობა არის სარგებლიანობაზე დაფუძნებული ურთიერთობა. ამ შემთხვევაში ადამიანთან ვმეგობრობთ, რადგან ამ ადამიანს შეუძლია მოგვიტანოს გარკვეული სარგებელი. ამგვარმა მეგობრობამ რომ იმუშაოს, კონკრეტული მხარე მეორე მხარისგანაც გარკვეულ სარგებელს უნდა იღებდეს. რეალურად, საზოგადოება ამგვარი ურთიერთობებით არის აგებული და ამის გარეშე ის ვერ იარსებებს, მაგრამ რამდენად რჩება ასეთი ურთიერთობა მეგობრობის ფარგლებში საკითხავია. 

საბოლოოდ, რაც შეეხება მეგობრობის მესამე სახეობას, ის დაფუძნებულია კონკრეტულ ადამიანთან ურთიერთობით გამოწვეულ აღფრთოვანებასა და ამით მიღებულ სიამოვნებაზე. ეს პირდაპირი ნაბიჯია იმ მეგობრობისკენ, რომლისგანაც სარგებლიანობას უნდა ველოდეთ. თითქოს ამ კონცეფციაში რაღაც სწორად არ არის წარმართული და ვგრძნობთ, რომ ეს რაღაც არ არის სწორი. 

აქედან გამომდინარე შეგვიძლია ვთქვათ, რომ ნამდვილი მეგობრობა მოითხოვს როგორც საკუთარი, ისე სხვისი სიკეთის პატივისცემას და ერთგულებას. ჭეშმარიტი მეგობრობა კი ორიერტირებულია შედეგზე, სწორედ შედეგი ქმნის შესაძლებლობას, რომ ამგვარი ურთიერთობებით მიღწეულ იქნას ცხოვრების უკეთესი ხარისხი. 

აქვე უნდა აღვნიშნოთ ისიც, რომ იმის მიხედვით, თუ ამ მეგობრობაში მხარეებს ვინ წარმოადგენენ მეგობრობის შემდეგი ტიპის კლასიფიცირება ხდება, ეს შეიძლება იყოს: ნათესაობა, ამხანაგობა, პარტნიორობა და საბოლოოდ სამოქალაქო მეგობრობა. ეს უკანასკნელი არისტოტელეს ეთიკაში ისეა წარმოჩენილი, როგორც სიკეთე, რომლის წყალობითაც ქალაქში კერძო მოქალაქეებს შორის მყარდება ურთიერთობა. სამოქალაქო მეგობრობა დამყარებულია სარგებლიანობაზე, ერთის მხრივ ის ხსნის იმას, თუ რატომ იკრიბებიან ადამიანები ერთად, რომ შექმნან თანასწორობაზე დაფუძნებული  ქალაქი, მეორეს მხრივ კი - აკონკრეტებს სახელმწიფოებრივი მოწყობის  პოლიტიკურ პრინციპს. თანასწორობის ამგვარი ხაზგასმა შეიძლება იმაზე მიუთითებდეს, რომ სამოქალაქო მეგობრობა შეიძლება დემოკრატიისთვის შესაფერის სიკეთედ გამოიყენებოდეს. რამდენადაც არისტოტელეს პოლიტიკურ თეორიაში თანასწორობა თავისი აზრით დემოკრატიის პრინციპის შემადგენელია და თანამდებობის და ღირსების თანაბარი წილის ქონა ითვლება ადამიანთა სამართლიან უფლებად. 

რეალურად, მმართველობის საუკეთესო ფორმის შექმნა მოითხოვს ეთიკის ძიებას და გარკვეული პრინციპების დაწესებას, რათა ყველა ადამიანს შეეძლოს იცხოვრობს ჰარმონიულად და მშვიდობიანად. სამოქალაქო მეგობრობა კი ამის მიღწევის საშუალებაა. არისტოტელე არ უარყოფს უბრალო ხალხს ან დემოკრატიულ ფასეულობებს, უბრალოდ ის ამბობს, რომ შერეული პოლიტიკური რეჟმით შესაძლებელია მოსახლეობის ცხოვრების უკეთესი ხარისხის შექმნა. ამ პროცესს არ უზრუნველყოფს სუფთა დემოკრატიის ფარგლებში, მაგრამ აქვე არც უგულვებელყოფს თანასწორობას, რომელიც დემოკრატის ფუნდამენტური ნაწილია. როცა ყველაფერი ზემოხსენებული ერთად გვხვდება ხალხი უკეთ ავლენს საკუთარ ნიჭს და შესაძლებობებს, შესაბამისად ქალაქში იქმნება უკეთესი ცხოვრების დონე და მოსახლეობის უკეთესი კლასი. 

არისტოტელეს პოლიტიკური არასტაბილურობის პრევენციად აქვს წარმოჩენილი სამოქალაქო მეგობრობა, ანუ ამით ის ახალისებს შერეული პოლიტიკური რეჟიმით მიღწეულ სიკეთეს. მეგობრობით მიღწეული სიკეთე არის სარგებლიანი, ის ემყარება თანასწორობას და სამართლიანობას, შესაბამისად საუკეთესო კლიმატს ქმნის ქვეყანაში. რეალურად, არისტოტელე ხიდს დებს ეთიკასა და პოლიტიკას შორის, რომელსაც ჰქვია სამოქალაქო მეგობრობა, რაც პოლიტიკის ეთიკური მხარდაჭერაა.  

საბოოლოდ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ სამოქალაქო მეგობრობა ასრულებს მნიშვნელოვან როლს სიკეთის შექმნაში, რომელიც არეგულირებს სახელმწიფოს მოქალაქეების ცხოვრების წესს და ის მიჰყავს სამოქალაქო სამართლიანობისკენ.  არისტოტელეს აზრით, მმართველობის საუკეთესო ფორმის შექნა პრაქტიკული საშუალებების მიწოდებით ადამიანების უმრავლესობას უკეთესად ცხოვრების საშუალებას მისცემს, ამის გზად კი შერეული მმართველობის პოლიტიკურ პრინციპს გვთავაზობს, რომელიც სამოქალაქო მეგობრობიით მიიღწევა.

ადამიანთა ბუნება და სახელმწიფოს წარმოქმნის საჭირობა

როგორ წარმოიშვა სახელმწიფო, როგორ და რატომ გაერთიანდნენ საზოგადოებაში თანაცხოვრებისთვის,  არასოციალური და ეგოცენტრული ადამიანები, როგორც თომას ჰობსი აღიქვამს მათ?

ჰობსის აზრით, ძალაუფლების ლეგიტიმურობას ადამინის ბუნება, მისი მოთხოვნები, მიდრეკილებები და ინტერესები განსაზღვრავს. სწორედ მათ შედეგად წარმოიშვა სახელმწიფო.

რა არის ადამიანების მოქმედების პრინციპები, რა არის მათი ქმედების მოტივაცია და შესაბამისად, როგორია ადამიანის ბუნება. ამის განსასაზღვრად თომას ჰობს შემოაქვს ასეთი ცნება- ბუნებითი მდგომარეობა. ბუნებითი მდგომარეობა არის ისეთი ვითარება სადაც ადამიანების ცხოვრობენ სახელმწიფოსა და ყოველგვარი კანონის გარეშე, ამგვარ სიტუაციაში კი ადამიანის ბუნება წარმოდგება ისეთი როგორიც ის სინამდვილეშია, იქიდან გამომდინდარე რომ ადამიანი არ არის დამოკიდებული არაფერზე, არც კანონზე, არც რელიგიაზე. შესაბამისად, არის ისეთი როგორიც ის არის ბუნებრივად. 

ამგვარ ბუნებით მდგომარეობაში ადამიანი თავისუფალი და თანასწორია. თავისუფალია ადამიანი რადგან მას არაფერი არ ზღუდვას, არ არსებობს გარე შემზღუდველი გარემოებები მაგ. კანონები. შესაბამისად, ადამიანს შეუძლია გააკეთის ყველაფერი რაც მოუნდება, თავისი მიზნის მისაღწევად გამოიყენოს ნებისმიერი გზა, გარე შეზღუდვების გარეშე. ხოლო ადამიანები თანასწორნი არიან იმ კუთხით, რომ არ არსებობს ის საფუძველი რაც ადამიანთა უთანასწორობას გამოიწვევდა, ყველას დაბადებიდანვე მსგავს საგნებზე აქვს წვდომა.

ადამიანები მიდრეკილნი არიან მიიღონ ის რაც უნდათ, გააკეთონ ის რაც უნდათ და ზოგადად, იცხოვრონ როგორც უნდათ. იქიდან გამომდინარე კი, რომ თვითგადარჩენის უფლება უნივესალურია, ადამიანი თავისუფალია როგორც უნდა ისე მიაღწიოს ამას. ბუნებით მგომარეობაში ადამიანებს აქვთ უფლება გამოიყენონ საკუთარი ძალა იმ მიზნის მისაღწევად, რაც თავიანთ სასიკეთოდ მიაჩნიათ- ეს მათი ბუნებრივი უფლებაა. 

მაგრამ რატომ სჭირდებათ ბუნებირივად ამგვარ ადამიანებს სახელმწიფოს ჩამოყალიბება და საზოგადიებრივი თანაცხოვრება, რატომ თმობენ ისინი თავიანთი უფლებების ნაწილს და ირჩევენ იცხოვრონ სუვერენის ქვეშ, რომელიც კანონებს აწესებს და მათ აღასრულებს, თუ ადამიანები ბუნებით მდგომარეობაში თავისუფლანი და თანასწორნი არიან?

ჰობსი არისტოტელესგან განსხვავებით, არ თვლიდა რომ ადამიანი სოციალური ცხოველია, ადამიანები ბუნებით არ არიან მიდრეკილნი საზოგადოებაში თანაცხოვრებისთვის. მისი აზრით ადამიანების სახელმწიფოში გაერთიანება შიშით. მაშინაც კი, როცა ადამიანის ბუნება ეგოცენტრულია, ეს მაინც უბიძგებს ადამიანებს რომ გადარჩენისთვის საზოგადოება ჩამოაყალიბონ და ამის შედეგად, დაცულნი იყვნენ. იქიდან გამომდინდარე, რომ ბუნებით მდგომარეობაში ადამიანები ერთმანეთისადმი მტრულად არიან განწყობილნი და ერთმანეთის ეშინიათ, თითოეული კი მიდრეკილია რომ სხვაზე აღმატებული იყოს, იყოს სხვაზე გაბატონებული და ჰქონდეს ძალა და დიდება. თითოეული ადამიანის ამგვარი ბუნებრივი მიდრეკილება კი იწვევს, რომ ბუნებითი მდგომარეობა წარმოადგენს “ომი ყველასი ყველას წინააღმდეგ”. სწორედ ამგვარი მდგომარეობიდან გამოსავალს წარმოადგენს ადამიანების ურთიერთობის ფორმის - სახელმწიფოს ჩამოყალიბება. თუკი ადამიანის პირველი ინსტინქტი და საჭიროება თვითგადარჩენაა, მიუხედავად იმისა თუ როგორ მიიღწევა ის, ბუნებრივია, ადამიანები მივლენ იქამდე, რომ საუკეთესო რამ რაც მათ შეუძლიათ საკუთარი სიცოცხლისთვის გააკეთონ კოოპერაციაა. ლევიათანში წარმოდგენილი ადამიანები რაციონალური არსებები არიან, იციან ზუსტად რა უნდათ და ყოველთვის მოძებნიან საუკეთესო გზას რომ ცოცხლები გადარჩნენ. ჰობსი ბუნებით კანონებს აყალიბებს, მათ შორის კი ფუნდამენტურია, რომ ყველა ადამიანი უნდა ესწაფოდეს მშვიდობის დამყარებას, სწორედ ამიტომ უნდა დაიდოს საზოგადოებრივი ხელშეკრულება.

შესაბამისად, თუ ადამინს გადარჩენა უნდა, ის დათმობს უფლებების ნაწილს, და დაემორჩილება ხელისუფლებას, რომელსაც მისი დაცვა შეუძლია. ადამიანების ბუნებრივი შიში სიკვდილისა, აიძულებს მათ დატოვონ ბუნებრივი მდგომარეობა და ჩამოაყალიბონ თანაცხოვრების ფორმა- სახელმწიფო. 

დემოკრატია არ გულისხმობს ინდივიდების სრულ თავისუფლებას, პირიქით იგი გარკვეულ შეზღუვებს აწესებს

დემოკრატიულ მმართველობაში უმაღლესი ხელისუფლება ეკუთვნის ხალხს. მაშასადამე, დემოკრატიის არსებითი ელემენტი ხალხის ნების უზენაესობაა. დემოკრატიაში სუვერენული ხელისუფლების მქონე ხალხი თვითონ უნდა აკეთებდეს ყველაფერს, რისი გაკეთებაც მას კარგად შეუძლია, ხოლო იმას, რისი გაკეთებაც მის შესაძლებლობას აღემატება, თავისი ნდობით აღჭურვილი პირების მეშვეობით უნდა ახორციელებდეს. დემოკრატიული მმართველობის ძირითადი მაქსიმა ისაა, რომ ხალხი თანამდებობის პირებს თავად უნდა ასახელებდეს. როგორც ზემოთ აღვნიშნე, დემოკრატიის არსებითი ელემენტი ხალხის ნების უზენაესობა და თავისუფლებაა, ამ ყველაფერს კი კანონებით ახორციელებს ეს მმართველობის ფორმა. კანონები კი რას ემსახურებიან? ერთი მხრივ, თუ ისინი გვაძლევენ თავისუფლებას, მეორე მხრივ, მას გვიზღუდავენ. მაგალითად, კანონში გვიწერია არ მოკლა ადამიანი გარდა აუცილებელი პირობისა. ეს კანონი როგორც სხვისი თავისუფლების და სიცოცხლის დაცვას ემსახურება, ასევე ზღუდავს ხალხის რაღაც ნაწილის უფლებებსაც. თავისუფლება ნიშნავს ადამიანის შესაძლებლობას იმოქმედოს თავისი ნების შესაბამისად, ისე რომ არ ავნოს სხვებსა და საკუთარ თავს და არ შეზღუდოს სხვათა თავისუფლება. 

Მაგრამ, ერთი მხრივ, დემოკრატია ადამიანებს ანიჭებს თავისუფლებას, ასევე დემოკრატია არის შემზღუდველი, რადგან როდესაც იწყება სხვათა უფლებები, იქ მთავრდება შენი უფლებაც. ეს გულისხმობს, რომ ადამიანს, ინდივიდს არ შეუძლია საკუთარი ნებისა და სურვილის მიხედვით მოიქცეს. არსებობს გარკვეული ჩარჩოები, რომლის შიგნითაც მოქცეულია თითოეული ადამიანი. ეს ჩარჩოები კი კანონებია. Მეორე მხრივ, თავისუფლება ნიშნავს საკუთარი თავის ფლობას, ადამიანმა უნდა აკონტროლოს საკუთარი ქმედებები და ეს ქმედებები მიმართული უნდა იყოს არა მხოლოდ საკუთარი თავის კეთილდღეობისადმი, არამედ სახელმწიფოსა და ხალხის კეთილდღეობისადმი. ამავე დროს, თავისუფლება ნიშნავს მოქმედებაზე პასუხისმგებლობასაც. ამოტომ თავისუფლება გულისხმობს როგორც უფლებებს, ისე მოვალეობებს. ყოველი უფლება შეზღუდულია შესაბამისი მოვალეობით. ეს ნიშნავს, რომ ადამიანს შეუძლია ისარგებლოს უფლებებით მხოლოდ გარკვეულ ფარგლებში ისე, რომ არ შეზღუდოს სხვათა უფლებები.

დაბოლოს უნდა აღინიშოს, რომ თავისუფლება უნდა განიმარტოს არა, როგორც “ავარდნილი” ცხოვრება. დემოკრატია სწორედ იმიტომ შეიქმნა, რომ მაქსიმალურად იყოს გათვალისწინებული თითოეული მოქალაქის სურვილები და მიზნები. დემოკრატია თავისთავად მოიაზრებს ხალხის ნების გამოხატვას სახელმწიფოს კეთილდღეობის თვალსაზრისით, თავისთავად სახელმწიფოც ზღუდავს ადამიანს, რადგან თუ არ იარსებებს სახელმწიფო, არ იარსებებს ადამიანიც. აქედან გამომდინარე, დემოკრატია გარკვეულ შეზღუდვებს უწესებს ადამიანებს.

There Will Be Blood

ძველ ბერძენ ფილოსოფოსებს თუ დავუჯერებთ, რადგან ადამიანი რაციონალური არსებაა, აქედან გამომდინარე კი მისი უფლებები მომდინარეობს მისივე ცნობიერებიდან, იმ ცხოვრების სტილისა და ადათისაგან სადაც თვითონ და თავისი წინაპრები ცხოვრობდნენ, მათი ადათიდან მიღებული წესები ისე მყარად არის გამჯდარი ადამიანებში, რომ ამან განაპირობა ამ ადათწესების მკაცრი დაცვა და ამ ადათწესების საფუძვლეზე ისინი თავისუფლად ცხოვრობდნენ, რომელიც ერთგვარი კანონია,  მოცემულობამ კი განაპირობა სახელმწიფოს შექმნის იდეა, რომელიც თითოეულ ადამიანს მიანიჭებდა უფლებას და ამ უფლების შიგნით ის იქნებოდა თავისუფალი. პრობლემა იბადება მაშინ, როდესაც ერთი სახელმწიფოს ტერიტორიაზე, ერთი სახელმწიფოს იურისდიქციის ქვეშ თავისდა უნებურად ხვდება რამდენიმე სხვადასხვა ეთნოსი, რომელთაც განსხვავებული მორალური თუ ზნეობრივი შეხედულებები და მოთხოვნილებები გააჩნიათ. იმოქმედოს სახელმწიფომ ყველას მიმართ ერთი და იგივე დადგენილი წესის ანუ კანონის შესაბამისად, თუ გაითვალისწინოს თითოეული ეთნოსის შეხედულება და  მოთხოვნილება, რაც თავის მხრივ იქნება დისკრიმინაციული პოლიტიკის მატარებელი.

თანამედროვე სამყარო და უფრო ზუსტი იქნება ვთქვათ, რომ განვითარებული სახელმწიფოები შეთანხმდენენ იმაზე, რომ ადამაინის დასჯა მის მიერ ჩადენილი დანაშაულისათვის არის სახელმწიფო ინსტიტუტებისა და ორგანოების პრეროგატივა. ადამინს არ აქვს „სისხლის აღების“ უფლება,  ასევე ვხვდებით დამნაშავის „ლინჩის წესით“ გასამართლების მოთხოვნასაც გარკვეულ ტერიტორიაზე   მცხოვრები მოსახლეობისგანაც. ერთი მხრივ, მათი მოთხოვნა ეფუძნება იმ მცირე ეთნოსის ადათ წესებსა და მიდგომებს, რომლებმაც ისინი დღევანდელ დღემდე მოიყვანა და რამდენად შესაძლებელია მათი მოთხოვნილების დაკმაყოფილება, მივცეთ მათ მათი ადათის შესაბამისად მოქმედება თუ ჩვენ ვაჩვენოთ მათ მოქმედების სწორი გზა, მაშინ სად მიდის ადამიანის უფლება, რომლის შიგნითაც იგი უნდა ყოფილიყო ის თავისუფალი, რომელიც გამომდინარეობს მისი ცნობიერებიდან, რომელიც განაპირობა იმ გარემო ფაქტორებმა, რომლებიც მასზე ახდენდა გავლენას, რადგან ვიცით, რომ ადამიანი არის განვითარების სუბიექტი.

სახელმწიფოს იდეიდან გამომდინარე, სახელმწიფო იღებს ვალდებულებას უზრუნველყოს სოციალური წესრიგი იმ ტერიტორიაზე, რა ტერიტორიაზეც ვრცელდება მისი იურისდიქცია. ამიტომ სახელმწიფო თითოეული ადამიანის წინაშე ვალდებულია  არ იყოს მიკერძოებული და დააკმაყოფილოს ის მოთხოვნილება, რომელიც შესაბამისად არ ეწინააღმდეგება იმ სოციალურ წესრიგს რისი სურვილიც აქვს იმ ტერიტორიაზე მცხოვრებ თითოეულ ადამიანს, მათი მოთხოვნილებები გაითვალისწინოს მაქსიმალურად და მიუახლოვოს კანონი მათ მოთხოვნილებებს. შესაბამისად, არცერთი ქვეყნის კანონმდებლობა არ არის იდენტური, ეს გამომდინარეობს იმ იდეიდან, რომ ყველა იმ სახელმწიფოს ტერიტორიაზე  მცხოვრები ადამაინისათვის სახელმწიფო ქმნის ოპტიმალურად მიახლოებულ კანონს იმ საზოგადოებისათვის, რომელი საზოგადოებისთვისაც რა მოთხოვნილება არის მნიშვნელოვანი. ეს ყოველივე განაპირობა წარსული ცხოვრების გამოცდილებამ და იმ ცხოვრების წესიდან დატოვებულმა ნაყოფმა, რომელიც დღეს კიდევ არის თითოეული იმ ადამიანის ცნობიერებაში. ამერიკის რამდენიმე შტატში დღესაც არის სიკვდილით დასჯა შემორჩენილი, რადგან იმ შტატებში მცხოვრები ადამიანებისათვის ეს სასჯელი არ არის მორალურად გაუმართლებელი და პირიქით, ეს სასჯელი მათ მოთხოვნილებებს უზრუნველყოფს სოციალური წესრიგის შესანარჩუნებლად.

პატრიოტიზმი, როგორც იდენტობა და თავშესაფარი

1989 წლის სახალხო ფრონტის ყრილობაზე, საქართველოს რესპუბლიკის „სამფეროვანი დროშების“ ფონზე, მუდმივად, თანამოაზრის მძებნელი, გრაციოზულად გამომზირალი თვალებით „ქართველმა სოკრატემ“, წარმოთქვა მისთვის საბედისწერო ფრაზა–„ჭეშმარიტება სამშობლოზე მაღლა დგას...“ ფრაზის წარმოთქმა და არაერთგვაროვანი რეაქციები დარბაზის სიღრმიდან, რამოდენიმეჯერ გამეორებული ფრაზის თანმხლები შეცხადებები, დღემდე შემორჩა ქართულ არქივს. ალბათ, არასდროს ყოფილან ქართველები ასეთი სისწრაფით რეფლექსიურები და პროტესტულები, როგორც იმ დღეს. მერაბ მამარდაშვილი კი იმ დღეს ბევრისთვის მიუღებელი, უგუნური კაცი გახდა, უფრო ბევრმა კი შეიძულა. დღესაც, კი ადამიანი, რომლის ნაშრომებშიც იპოვით ნიცშეს, იუნგს, კრიშნამურტს და შოპენჰაუერს, მხოლოდ ცნობილია ერისთვის ამ გამოუთქმელი ფრაზით–„ჭეშმარიტება სამშობლოზე მაღლა დგას და ამიტომაც საქართველო არ შეიძლება იყოს ფეტიში...“ ამ გადმოსახედიდან, ალბათ უფრო გაუგონარი რამ „იკადრა“ შოპენჰაუერმა როდესაც თქვა, რომ „ნაციონალური სიამაყე არის სიამაყის ყველაზე იაფფასიანი ფორმა. თუ ადამიანი ამაყობს თავისი ეროვნებით, მას არ გააჩნია საკუთარი ღირსებები,რითაც შეძლებს იამაყოს. სხვაგვარად ის არ მიმართავდა სიამაყეს იმ მიმართულებიტ, სადაც მას მილიონობით მიმდევარი ჰყავს. ადამიანი, რომელიც ფლობს მნიშვნელოვან პიროვნულ ღირსებებს, მზად არის დაინახოს თავისი ქვეყნის ნაკლი. მაგრამ ყველა ტანჯული სულელი, რომელსაც საამაყო არაფერი გააჩნია, უკანასკნელი რესურსი სიამაყისა, რაც დარჩენია და რასაც ებღაუჭება არის ის, რომ იამაყოს იმ ნაციით, რომელსაც მიეკუთვნება, რითაც ცდილობს აინაზღაუროს ის უპირატესობა, რაც არ გააჩნია.“

გასააზრებელია, ზუსტად ის თუ რა დაცულობას, მფარველობასა და ნუგეშს პოულობს ადამიანი კოლექტიურ ღირებულებითი, სოციო–კულტურული, რელიგიური და ტერიტორიული ერთიანობის ქოლგის ქვეშ. როგორ შეიძლება იქცეს „საერთო საზრუნავი“ და“დასაცავი“ რამ, იმავდროულად იარაღათ დაუპირისპირდე ყველა დანარჩენს გარდა შენი იდენტობის ქვეშ მყოფისა. რა არის ეროვნულობა და მისგან გამომდინარე სოციალური ფენომენი –პატრიოტიზმი?! დიდი ღირსება თუ შეუმდგარი ადამიანის თავშესაფარი?! ახალი, მყარი, კოლექტიური იდენტობა, რომელიც გვაძლევს შანსს მივეკედლოთ რასმე, გავამართლოთ საკუთარი სისუსტეები და პატრიოტიზმის სახელში შევფუთოთ საკუთარი აგრესიული გამოვლინებები. სამუელ ჯონსონის თქმით კი „პატრიოტიზმი ნაძირლის უკანასკნელი თავშესაფარია.“ რაბინდრანათ თაგორი კი უფრო შორს მიდიოდა თავის გამონათქვამში და ამბობდა, რომ „ პატრიოტიზმი არ შეიძლება იყოს ჩვენი ბოლო სულიერი თავშესაფარი. ჩემი თავშესაფარი კაცობრიობაა. ... და არასდროს მივცემ პატრიოტიზმს საშუალებს ტრიუმფი იქონიოს კაცობრიობაზე მანამ სანამ ცოცხალი ვარ.“
რატომ დასჭირდა ინდოელ ბრძენკაცს ამგვარის თქმა?! განა პრობლემა საკუთარი სამშობლოს სიყვარულშია?! არა, პრობლემა ზუსტად ის არის, რაც კაცობრიობის ისტორიის ჟამს მუდმივად იყო. ის რაზეც მამარდაშვილი წერდა,რომ „ისტორიაში არ არსებობს ბოროტება ჩადენილი ბოროტების სახელით.ნებისმიერი ბოროტება ისტორიაში ჩადენილია სიკეთის და პროგრესის სახელით.“ ასეთია ადამიანი, ის რაც შეიძლება იყოს უანგარო სიყვარული და მადლიერება საკუთარი მიწისა თუ პატივისცემა საკუთარი თანამოქალაქეებისა, იქცა ისევე მზაკვრულ, ბოროტი მიზნებისთვის განსახორციებელ ფსევდო–ღირებულებად, რომლის სახელითაც იყო მუდმივი ომები, სისხლისღვრა და თანამედროვე ფორმებში, ტერორისტული აქტებიც. ყველა ძალადობა და დაღვრილი სისხლი კი მანიპულირებულ და გამართლებულ იქნა, ზოგჯერ ქვეყნის, ზოგჯერ კი ღმერთის სიყვარულის სახელით. და განა სუსტ, შეუმდგარ და დაუბადებელ ინდივიდებს შეუძლიათ შეიყვარონ ნამდვილი ჭეშმარიტი, უანგარო და მადლიერი გრძნობით ის რაც ამასთანავე აქციეს მსოფლიოში დაპირისპირების მთავარ ძარღვად. შეუძლია კი ადამიანს ჩამოიცილოს ყოველგვარი კოლექტიური თუ ინდივიდუალური იდენტობების ქსელი?! მარტო, ინდივიდად საკუთარი თავის ამარა დადგეს პირისპირ საკუთარ თავთან და შეიყვაროს „უფლის ხატად“ შექმნილი იგი. გახდეს თვითონ საკუთარი თავის სამშობლო და დაინახოს იმთავითვე ყველა სხვა, განურჩევლად ეროვნული იდენტობისა. თუმცა, რა თქმა უნდა, „ყველაზე დიდი ტყუილი შეიძლება აღმოჩნდეს ზუსტად სიმართლე, ნათქვამი ისეთ სიტუაციაში,როცა მისი დაჯერება შეუძლებელია.“ ბოლოს ყველას თავისი ნავსაყუდელისკენ“პატრიოტიზმისკენ“ მიიჩქარის. ამიტომაც თქვა მამარდაშვილმა–„ სანამ გაგრძელდება პატივმოყვარეობის მაამებელი ხატების შექმნა... ვიდრე ამ ყალბ ნუგეშისცემას გააგრძელებენ, დაუსრულებლად იტრიალებენ წრეში, როგორც დანტეს გმირები ჯოჯოხეთში.“

Როგორ და რის საფუძველზე იქმნება სახელმწიფოები/ სოციალური ხელშეკრულებები (თომას ჰობსის მიხედვით)

ადამიანის თავისუფლება ძალის სურვილისამებრ გამოყენების, იმ მიზნით, რომ შეინარჩუნოს სიცოცხლე და ამ მიზნით მოიმოქმედოს ის, რაც უნდა, სწორედ ეს არის ჰობსის განმარტებით ბუნებითი უფლება.

თავისუფლება გულისხმობს, რომ ადამიანზე გარეშე შემზღუდველი მექანიზმები არ მოქმედებენ. როდესაც ეს შემზღუდველი მექანიზმი არსებობს, ადამიანს ერთმევა შესაძლებლობა სრულად განახორციელოს თავისუფლება ისე, როგორც მას მოესურვება.

ჰობსისეული გაგებით, ბუნებითი კანონი არის „მოთხოვნა ან გონებით მიკვლეული ზოგადი წესი, რომლის თანახმადაც ადამიანს ეკრძალება გააკეთოს ისეთი რამ, რაც მის სიცოცხლეს ხელყოფს ან ვერ შეაძლებინებს მას ამ უკანასკნელის დაცვას და ხელი აიღოს იმ საშუალებებზე, რაც, მისი აზრით, საუკეთესოა სიცოცხლის შესანარჩუნებლად“. ავტორის აზრით უფლება და კანონი არსებითად განსხვავდებიან ერთმანეთისგან, რადგან „უფლება რამის გაკეთების ან რაიმესგან თავის შეკავების თავისუფლებაა, ხოლო კანონი გვიდგენს და გვავალდებულებს ქცევის ამა თუ იმ წესს“. იგი კანონს უსადაგებს მოვალეობას, ხოლო უფლებას- თავისუფლებას.

ჰობსის განმარტებით ადამიანის ბუნებითი მდგომარეობა არის ომის მდგომარეობა, ის მუდმივად იბრძვის საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენისთვის და ბუნებითი მდგომარეობის კონდიციაში არ არსებობს რამე, რისი გაკეთებაც მას ეკრძალება. აქედან გამომდინარეობს დასკვნა, რომ ასეთ მდგომარეობაში ყველა ადამიანს ყველაფრი უფლება აქვს და არ აქვს არანაირი აკრძალვა, თუნდაც სხვისი სიცოცხლის ხელყოფის. ამ მსჯელობიდან გამომდინარე, სანამ ყველა ადამიანი ბუნებით მდგომარეობაში იმყოფება, იქმნება ქაოსი, ქრება დაცულობის შეგრძნება და სავარაუდო სიცოცხლის ხანგრძლივობაც საკმაოდ იკლებს. სწორედ ამ მიზეზით, ყველა ადამიანის ინტერესში შედის, რომ დამყარდეს მშვიდობა.

ეს იყო ბუნების პირველი კანონი, რომლიდანაც გამომდინარეობს ბუნების მეორე კანონი: თუ სხვა ადამიანებსაც აღმოაჩნდებათ იგივე სურვილი, მშვიდობიანი თანაცხოვრებისკენ სწრაფვა, ადამიანმა უნდა დათმოს აბსოლიტური ძალაუფლება და თავისუფლება და დაკმაყოფილდეს შეზღუდული თავისუფლებით. ამის გარეშე მშვიდობის მიღწევა შეუძლებელია, რადგან ადამიანი სანამ ახორციელებს აბსოლიტურ ძალაუფლებას, მხოლოდ თავისი განსჯის საფუძველზე და არ ემორჩილება/ ითვალისწინებს რაიმე ზოგად წესს, ის იმყოფება ომის მდგომარეობაში. თუმცა მეორე ბუნების კანონის თანახმად, აუცილებელია, რომ არსებობდეს სხვა ადამიანთა თანმხვედრი ნებაც, იგივეს გაკეთების სურვილიც, რადგან ამის გარეშე, ერთი ადამიანის მიერ თავისი უფლების დათმობა მას ჩააყენებს დაუცველ მდგომარეობაში.

ხელშეკრულება არის უფლების ურთიერთგადაცემა.

თავისუფლებისა და სხვაზე ბატონობის მოყვარული ადამიანი იზღუდავს თავს ისე, როგორც ეს თანამედროვე სახელმწიფოებში გვხვდება და ამ ყველაფრის საბოლოო მიზანი არის ის, რომ მას ჰქონდეს მშივიდი ცხოვრების მოლოდინი. ადამიანს უნდა და ისწრაფვის, რომ თავი დააღწიოს ომის მდგომარეობას.

თომას ჰობსის აზრით, ადამიანის ბუნებით ვნებებს ეწინააღმდეგება ისეთი ბუნებითი კანონები, როგორებიცაა თანასწორობა, სამართლიანობა და სხვა დადებითი და სხვისთვის კარგი შედეგის მოტანაზე ორიენტირებული ქცევები, და სწორედ ამიტომ ადამიანს ამის შესრულებისთვის ესაჭიროება მაიძულებელი მექანიზმი. შემზღუდველი ძალის გარეშე, ადამიანის ბუნებიდან გამომდინარე, იგი მიდრეკილია შურისძიებისკენ, ძალადობისკენ, მიკერძოებისკენ და სხვა ამგვარი ნეგატიური ქცევისკენ.

ჰობსი მიიჩნევს, რომ  ადამიანის ბუნებიდან გამომდინარე ერთადერთი გზა იმისა, რომ შეიქმნას საერთო ძალაუფლება, რომელიც დაიცავს ადამიანებს უცხოთა შემოსევებისგან, ადამიანებს ერთმანეთისთვის ზიანის მიყენებისგან, არის ადამიანთა მთელი ძალაუფლების გადაცემა ერთი ადამიანისთვის ან ადამიანთა ჯგუფისთვის, რომელიც თავისი წევრების აზრს/ნებას უმრავლესობის პრინციპით ერთ აზრს/ნებას დაუქვემდებარებს.

ზემო მსჯელობიდან გამომდინარე, ფილოსოფოსი ასკვნის, რომ ადამიანებმა სამოქმედოდ უნდა აირჩიონ ერთი კაცი ან საკრებულო და მას უნდა გადასცენ მოქმედების უფლება, რაც შემდგომში აღიქმება თითოეული ადამიანის ერთსულოვანი ნებით მოქმედებად. ეს ჟღერს დაახლოებით შემდეგნაირად, რომ თითოეული ადამიანი სხვას ეუბნება: „ მე ამ კაცს, ან ადამიანთა ამ საკრებულოს, რწმუნებას ვაძლევ და ვუთმობ ჩემი თავის მართვის უფლებას იმ პირობით, თუ შენც გადასცემ მას ასეთსავე უფლებას და ასეთსავე რწმუნებას. ამის შემდეგ, ერთ პიროვნებად გაერთიანებულ სიმრავლეს ერქმევა სახელმწიფო. ამგვარად იქმნება ის ტერიტორიული წარმონაქმნი, რასაც ადამიანები უსაფრთხოებასა და მშვიდობას უმადლიან.

ჰობსის თქმით სახელმწიფოს არსი მდგომარეობს შემდეგში - საშინაო მშვიდობისა და გარე მტრის წინააღმდეგ ბრძოლაში ერთმანეთის დახმარებაში. ხოლო პიროვნებას ან პიროვნებათა ჯგუფს, რომელსაც თითოეულმა ადამიანმა ნდობა გამოუცხადა, ჰქვია სუვერენი და მას აქვს სუვერენული ძალა. ამ ძალის მოპოვება ორი გზით არის შესაძლებელი. პირველი, ბუნებრივი ძალით (მოხვეჭის გზით შექმნილი სახელმწიფო) და მეორე, ომის საშუალებით. სწორედ მეორე შემთხვევაში ადამიანები თანხმობას აცხადებენ ერთი ადამიანის მორჩილებაზე, იმის იმედით, რომ აღნიშნული პირი მათ დაიცავს. ამ გზით შექმნილ ერთეულს „შეგვიძლია ვუწოდოთ პოლიტიკური სახელმწიფო, ან დაწესების გზით შექმნილი სახელმწიფო“.

Patriotism-virtue or vice?

ყოველი სახელმწიფოს დაყოფა და მოწესრიგება, რაღაცით მუდამ განსხვავდება, თუმცა ასევე ემსგავსება ერთმანეთს. სოციუმში მუდამ არსებობს ადამიანთა წრე, რომელიც ებრძვის ხელისუფლებას იმისათვის რასაც აკეთებს, ან იმისათვის რასაც აკეთებს არასწორად და ამას პატრიოტიზმად მიიჩნევს. სხვა შემთხვევაში არსებობენ ადამიანები, რომლებიც თავიანთ დამოკიდებულებას სხვა გზით გამოხატავენ. სხვადასხვა დაპირისპირებული და შეუთავსებელი შეხედულებები არსებობს ერთსა და იმავე საზოგადოებაში, ან მეტოქე ჯგუფებში, რომლებიც განსხვავდებიან საკვანძო მორალურ საკითხებზე მოსაზრებებით, ან ერთსა და იმავე პიროვნებებში, რომლებიც საკუთარ თავსვე ეწინააღმდეგებიან მორალური დილემების გადაჭრის გზებზე. ფილოსოფოსთა მოძღვრების ერთ-ერთ მთავარ ამოცანას კი სწორედ ის წარმოადგენს, რომ მკაფიოდ წარმოაჩინონ ის, რაც სხვებისათვის დავის საკითხს წარმოადგენს. საკმაოდ ნათელია, რომ ჩვენს საზოგადოებაში დიდი უთანხმოებაა პატრიოტიზმის შესახებ. შეცდომა იქნება ვიფიქროთ, რომ პატრიოტიზმის შესახებ არსებობს მხოლოდ ორი მკაფიო, მარტივი და ურთიერთსაწინააღმდეგო რწმენა, მაგრამ მაინც შესაძლოა იმის ვარაუდი, რომ ურთიერთსაწინააღმდეგო მოსაზრებათა სპექტრი შეიძლება განთავსდეს ორ პოლუსზე. ერთ პოლუსს წარმოადგენს მეცხრამეტე საუკუნის თითქმის ყველასთვის ნაცნობი მოსაზრება, რომ პატრიოტიზმი მორალურობას მოიაზრებს. მეორე პოლუსზე კი არის კონტრასტული მოსაზრება, გამოხატული ზოგჯერ შოკისმომგვრელი სიცხადით მეცხრამეტე სამოციან წლებში, რომ პატრიოტიზმი მოიაზრებს ამორალურობას. ცალსახად შეცდომა იქნება ის, რომ ერთი აზრი მეორეთი ჩავანაცვლოთ ანდაც ერთი აზრის მორწმუნეს მეორე დავაჯეროთ, მაგრამ, რა თქმა უნდა ორივე მოსაზრებას გააჩნია საფუძველი, თუ რატომ არსებობს და რას ემსახურება. შესაბამისად, შესაძლო იქნება ორივე იდეის განხილვა და ერთმანეთისგან გამიჯვნა. ნებისმიერი ასეთი გამიჯვნისათვის საჭიროა უშუალოდ პატრიოტიზმის სწორად აღქმა და გააზრება. შეგვიძლია აშკარად გამოვყოთ ამ ცნების ორი ასპექტი: პირველი, ჯერ არსებობს კონკრეტული იდეალი და არა ერი, რომელიც ყურადღების ძირითადი ობიექტსა და სამიზნეს წარმოადგენს, ხოლო მეორე შემთხვევაში აღნიშნული იდეალისადმი პატივისცემა საფუძვლად უდევს ქვეყნის ერთგულებას, ის ყველას საფუძველს აძლევს, დაუჭიროს მხარი თავისი ქვეყნის საქმეს, მიუხედავად მათი ეროვნებისა და მოქალაქეობისა. ამ მოსაზრებას ვუპირისპირებთ იდეას, რომლის მიხედვითაც პატრიოტიზმი განისაზღვრება ერთგულების გათვალისწინებით კონკრეტული ერის მიმართ, რომლის გამოხატვაც მხოლოდ მათ შეუძლიათ, ვინც ამ ერის ნაწილს წარმოადგენს. მაგალითისათვის, მხოლოდ ქართველს შეუძლია იყოს პატრიოტი საქართველოსათვის. ეს მოსაზრება აბსურდულად ჟღერს, ვინაიდან ადამიანს მისივე დაბადების ადგილის განსაზღვრა არ ძალუძს, თუმცა შესაძლოა საკუთარი თავი განსხვავებულ ცივილიზაციაში, განსხვავებული ქვეყანაში იპოვოს, იყოს ამ ქვეყნისადმი კეთილგანწყობილი და რთულ მდგომარეობაში იბრძოლოს მისთვის. პატრიოტიზმს სწორედ ეს წარმოადგენს, მორალურად „სწორ“ გადაწყვეტილებას, რომ თავს მიიჩნევდე იმ ქვეყნის პატრიოტად, სადაც ყველაზე კარგად გრძნობ თავს. ეს მოსაზრება ზემოთ მოხსენიებული ორი პოლუსის ერთ ნაწილს წარმოადგენს. ამ მოსაზრებას რადიკალურად ეწინააღმდეგება, თუმცა საკმაოდ ხშირია საკუთარი კონკრეტული ერისადმი უგუნური ლოიალობა, რომელსაც საერთოდ არ აქვს საერთო არც პატრიოტიზმთან და არც კონკრეტული ერის, თუ რაიმე იდეალის პატივისცემასთან. ამ შემთხვევაში ცხადია, პატრიოტიზმი რომ მოიაზრებს ამორალურობას, ვინაიდან ამ დროს უშუალოდ სიტყვის მნიშვნელობასაც კი აზრი ეკარგება. პატრიოტიზმი არ შეიძლება წარმოდგინდეს დროებით მდგომარეობად. როდესაც ადამიანი აღიქვამს გარემო ფაქტორებს და აანალიზებს სიყვარულს საკუთარი ქვეყნისადმი, არ შეიძლება ერთ დღეს საპირისპირო გადაწყვიტო, თუმცა, რა თქმა უნდა, მოსაზრებისა და გრძნობების ცვლილება მუდმივად მიმდინარეობს. მთავარ კითხვას წარმოადგენს: რა დამოკიდებულებაა პატრიოტიზმსა და იმ ერზე ზრუნვას შორის, რომლისგანაც სარგებელს მოელი? პატრიოტიზმი არ უნდა მომდინარეობდეს მადლიერებიდან ან რაიმე ერთი კონკრეტული სიტუაციიდან, რომლიდანაც სარგებელს იღებ. სარგებლის მიღება დროებითი შეიძლება რომ აღმოჩნდეს, თუმცა როგორც ქორწინების შემთხვევაში, ერთი ადამიანი იღებს მეორეს, საკუთარი დადებითი და უარყოფითი თვისებებთ და არა მხოლოდ სარგებლის მისაღებად, ასევე უნდა ხდებოდეს პატრიოტიზმის შემთხვევაშიც. მიუხედავად იმისა, რომ ზუსტ იდენტიფიკაციას ვერ მოვახდენთ, თუ როგორი უნდა იყოს ანდაც როგორი არა, მაინც უნდა აღინიშნებოდეს ზოგადი მახასიათებლები, რომლის არსებობის შემთხვევაშიც პატრიოტიზმი არა ქვეყნისადმი კეთილგანწყობას, არამედ სარგებლის ნახვას გულისხმობს. 
შესაბამისად, კითხვას გადაჭრით ვერ გავცემთ პასუხის, ვინაიდან პატრიოტიზმი შესაძლოა მოიაზრებდეს როგორც მორალურობას, ასევე ამორალურობას და პირიქით. 

სეცესია - ხალხის უფლება, რომ არ იყოს სახელმწიფოს ნაწილი

როდესაც ვსაუბრობთ ადამიანისა და სახელმწიფოს მიმართებაზე, წამოიჭრება არაერთი კითხვა, მათ შორის, ხალხის თვითგამორკვევის უფლებასა და თვითგამორკვევის ფარგლებში სეცესიის უფლების გამოყენების შესახებ -  რამდენად გამართლებულია სეცესია? კერძოდ, რამდენად გამართლებულია არსებობდეს უფლება, რომ ხალხი არ იყოს კონკრეტული სახელმწიფოს ნაწილი?

პირველ რიგში, განვსაზღვროთ, რომ სეცესიის ფარგლებში გვყავს მშობელი სახელმწიფო, რომელსაც გარკვეული ტერიტორიული ერთეული გამოეყოფა ახალი დამოუკიდებელი სახელმწიფოს შესაქმნელად. სეცესია განსხვავდება სეპარაციისგან, რომლის ფარგლებშიც ხდება სახელმწიფოს თანაბარი სუვერენიტეტის მქონე ავტონომიურ სუბიექტებად დაშლა. სეპარაციის კლასიკური მაგალითი არის საბჭოთა კავშირის ან იუგოსლავიის დაშლა, მაგრამ ამისგან განსხვავებით, სეცესიის დროს სახელმწიფო არ იშლება, არამედ კარგავს თავისი ტერიტორიის ნაწილს. ითვლება, რომ სეცესიის უფლების გამოყენებით ხალხი ახორციელებს თვითგამორკვევის უფლებას. 

თვითგამორკვევის უფლება გაჩნდა პირველი მსოფლიო ომის დროს, როდესაც დაიწყო იმპერიების დაშლა და პირველად ვნახეთ, რომ შედარებით მცირე რიცხოვანმა ერებმა დაიწყეს ნაციონალიზმი და ცალკე სახელმწიფოების შექმნა. მაგალითად, ასეთი იყო ბულგარეთი, რუმინეთი, სირია, ერაყი და ამ პერიოდში, მათ შორის საქართველომაც შექმნა პირველი რესპუბლიკა. თავდაპირველად, თვითგამორკვევა არ იყო სამართლებრივი უფლება, არამედ წარმოადგენდა პოლიტიკურ დოქტრინას, რომელიც გარდაიქმნა სამართლებრივ უფლებად მხოლოდ მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, როდესაც დაიწყო დეკოლონიზაციის პერიოდი. მიუხედავად იმისა, რომ ევროპის ბევრმა ქვეყანამ მოახერხა თვითგამორკვევა,  მეორე მსოფლიო ომის დროისთვის იყო მაგალითად, ინდოეთი, უამრავი ერი  აფრიკაში, რომელთაც თვითგამორკვევის უფლება არ ჰქონდათ განხორციელებული. მეორე მსოფლიო ომის შემდეგ, როდესაც ახალ მსოფლიო წესრიგზე მიდგა საქმე, გადაწყდა, რომ ერთა თვითგამორკვევა ადამიანის უფლებების ნაწილი გამხდარიყო. ეს უფლება აღიარეს იმისთვის, რომ ნებისმიერ ერს, რომელიც იყო კოლონიზებული, მისცემოდა რეფერენდუმის ჩატარების უფლება, რომ რეფერენდუმის მეშვეობით განესაზღვრა დარჩენილიყო თუ არა კოლონიად ან გამხდარიყო დამოუკიდებელი სახელმწიფო. 

ამდენად, კლასიკური გაგებით თვითგამორკვევის უფლება ეხება კოლონიურ კონტექსტს, როცა კოლონია ჰყავს ქვეყანას და ამ კოლონიას უნდა ჰქონდეს იმის უფლება, რომ გადაწყვიტოს თავისი პოლიტიკური ბედი - იქნება თუ არა დამოუკიდებელი სახელმწიფო. თუმცა, ეს საკითხი დღესაც არსებითად აქტუალურია და ჩვენ ვხვდებით მას მაგალითად, აფხაზეთთან, კატალონიასთან და მთიან ყარაბახთან მიმართებაში. მათზე მსჯელობისას კი ჩნდება კითხვა: რამდენად უნდა არსებობდეს კონოლიური კონტექსტის მიღმა სეცესიის უფლება?

საერთაშორისო სამართლის ფარგლებში სეცესიისთვის არსებითია მშობელი სახელმწიფოს თანხმობა. მაგალითად, საერთაშორისო დონეზე გაეროს წევრმა სახელმწიფოებმა არ აღიარეს ბანგლადეში როგორც სახელმწიფო მანამ, სანამ მშობელმა სახელმწიფომ - პაკისტანმა არ განაცხადა სეცესიაზე თანხმობა.  თანხმობა შეიძლება გამოხატული იყოს კონსტიტუციური მოწყობით, როდესაც ქვეყნის კონსტუტიცია ითვალისწინებს გამოყოფის უფლებას. მაგალითად, ითვალისწინებს, რომ რეფერენდუმის გზით შეუძლია კონკრეტულ ავტონომიურ ერთეულს გამოყოფა სახელმწიფოსგან, ან ჯერ შესაძლებელია მოხდეს ტერიტორიული ერთეულის ფაქტობრივი გამოყოფა და შემდეგ განაცხადოს მშობელმა სახელმწიფომ თანხმობა - ეს შეიძლება გააკეთოს იმიტომ, რომ გარე ფაქტორებმა აიძულა ან რეალისტურად შეხედა სიტუაციას. ამდენად, საერთაშორისო სამართლის სტანდარტით, უმეტეს შემთხვევაში იმისთვის, რომ გარკვეულმა ტერიტორიულმა ერთეულმა გამოიყენოს სეცესიის უფლება და გახდეს დამოუკიდებელი სახელმწიფო, საჭიროა მშობელი სახელმწიფოს თანხმობა. ხოლო, სანამ ტერიტორიული ერთეული ამ თანხმობას მოიპოვებს, ის არ არის სახელმწიფო ანუ არ არის საერთაშორისო სამართლის სუბიექტი და შესაბამისად, სამართლებრივი რეგულირების გარეთ რჩება ის შემთხვევა, როდესაც მშობელი სახელმწიფო ძალის გამოყენებით აჩერებს სეცესიას (გარდა იმ შემთხვევისა, როდესაც ამას აკეთებს იმპერატიული ნორმების დარღვევით - გენოციდით, ეთნიკური წმენდით).

ახლა კი ვიმსჯელოთ სეცესიის უფლებაზე ფილოსოფიურ ჭრილში. სეცესიის უფლებასთან მიმართებით გვხვდება ორი ძირითადი თეორია: რემედიული უფლების და ძირითადი უფლების თეორია. 

რემედიული უფლების თეორიის თანახმად, სეცესია დასაშვებია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ხდება სახელმწიფოს შიგნით, კონკრეტულ ტერიტორიულ ერთეულზე მცხოვრები ხალხის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების მუდმივი დარღვევა და შეზღუდვა მშობელი სახლემწიფოს მიერ. ამ თეორიის ფარგლებში სეცესია შედარებულია აჯანყების უფლებასთან - აჯანყების უფლება არის საშუალება, რომ ხალხმა დაიცვას თავი ტირანიისგან. მსგავსად, სეცესიის უფლება არის საშუალება, რომ კონკრეტულ ტერიტორიულ ერთეულზე მცხოვრებმა ხალხმა თავი დაიცვას მშობელი სახელმწიფოსგან, რომელიც ლახავს მათ უფლებებს და ყველაზე მძიმე შემთხვევებში, ახორციელებს მათ გენოციდსა და ეთნიკურ წმენდას. ასეთ მოცემულობაში, ბუნებრივია, სეცესია არ არის (და ვერც იქნება) დამოკიდებული მშობელი სახელმწიფოს თანხმობაზე.

ამის საპირისპიროდ,  ძირითადი უფლების თეორიის თანახმად, სეცესიის უფლებამ შეიძლება იარსებობს ინსტრუმენტალური უფლების სახით, მაგრამ ეს არ არის მისი არსებობის ერთადერთი პირობა, არამედ ხალხს შეუძლია განახორციელოს სეცესია მხოლოდ იმიტომ, რომ უნდათ. ამ თეორიის ფარგლებში, სეცესიის უფლების არსებობისთვის არ არის აუცილებელი, რომ მშობელი სახელმწიფოს მხრიდან ხორციელებოდეს ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების შელახვა, პირიქით, შეიძლება სახელმწიფო სრულფასოვნად ასრულებდეს თავის უფლემოვალეობებს, მაგრამ თუ ხალხის სურვილია სეცესია, მაშინ მათ ამის უფლება აქვთ მშობელი სახელმწიფოს თანხობისაგან დამოუკიდებლად - აქვთ უფლება, რომ განახორციელონ თვითგამორკვევა სეცესიის მეშვეობით.

თუმცა, რომ მივყვეთ ძირითადი უფლების თეორიას, ვნახავთ, რომ ვაწყდებით მნიშვნელოვან წინააღმდეგობებს. 

პირველ რიგში, რომ ვიმსჯელოთ მაგალითად საქართველოზე - ქართველმა ხალხმა თვითგამორკვევის უფლება განახორციელა, კერძოდ, საქართველოს კონსტიტუციაში წერია, რომ საქართველო არის დამოუკიდებელი სახელმწიფო და რომ ხელისუფლების წყარო არის ხალხი. უკვე შემდგომ ეტაპზე, თვითგამორკვევის უფლება გულისხმობს უფლებას, რომ საქართველოს სახელმწიფომ შეინარჩუნოს სუვერენიტეტი და განახორციელოს ძალაუფლება დადგენილ ტერიტორიულ საზღვრებში. ამ მსჯელობის ფარგლებში, სეცესიის უფლების გამოყენება პირდაპირ უპირისპირდება ქვეყნის სუვერენიტეტსა და ტერიტორიულ მთლიანობას. გამოდის, რომ სახელმწიფოს შიგნით კონკრეტული ჯგუფი იყენებს თვითგამორკვევის განსახორციელებლად სეცესიის უფლებას და ამ დროს, მშობელი სახელმწიფოს თვითგამორკვევის უფლებას არსებითად აზიანებს. ქართველებს, კანადელებს თუ ესპანელებს აქვთ უფლება თვითგამორკვევაზე, კერძოდ, აქვთ უფლება, რომ განსაზღვრონ მათი სახელმწიფოს ტერიტორია. ამდენად, სადაო ტერიტორიაზე უფლება აქვს არა მხოლოდ რომელიმე ერთ ჯგუფს, რომელსაც გამოყოფა უნდა, არამედ სახელმწიფოს დანარჩენ მოსახლეობასაც და რატომ არ აქვს მათ ხმას წონა გადაწყვეტილების მიღებისას? რატომ აქვთ უფლბამოსილება სადაო ტერიტორიაზე მცხოვრებ ხალხს, რომ მიიღოს ისეთი გადაწყვეტილება, რომელიც მთელ სახელმწიფოს შეეხება?

მეორეს მხრივ, რომ ვიმსჯელოთ მხოლოდ სადაო ტერიტორიაზე მცხოვრები მოსახლეობის ინტერესებზე. მაგალითად A-ს უნდა გამოყოფა B-სგან - სადაო ტერიტორიაზე ცხოვრობს არა მხოლოდ B, არამედ A, ისევე, როგორც ძირითად ტერიტორიაზე მხოლოდ A არ ცხოვრობს, არამედ B-ც. სადაო ტერიტორიაზე მცხოვრები B-ს ინტერესი არ არის სეცესია. დამატებით, სადაო ტერიტორიაზე შეიძლება ცხოვრობდეს სხვა უმცირესობა, რომლის ინტერესიც სეცესია არ არის. თუ მოხდება ამ ხალხის ინტერესების უგულვებელყოფა და სადაო ტერიტორია გამოეყოფა მშობელ სახელმწიფოს დამოუკიდებელი სახელმწიფოს სახით, რეალურად რა შეიცვალა? - კი, გვაქვს ახალი სახელმწიფო, მაგრამ ამის გარდა არაფერი შეცვლილა, რადგან უკვე ამ ახალ სახელმწიფოშიც არის ,,სხვა სახელმწიფოს ხალხი”. 

ვიღებთ მოცემულობას, რომ მშობელ სახელმწიფოში ისევ უმცირესობას წარმოადგენს A, მაგრამ დამატებით გვაქვს ახალი სახელმწიფო, სადაც უკვე A არის უმრავლესობა, ხოლო უმცირესობას წარმოადგენს ახალ სახელმწიფოში მცხოვრები B, რომლებიც თვლიან, რომ ამ სახელმწიფოს არ მიეკუთვნებიან. ამდენად, სეცესიის გამოყენებით ახალ სახელმწიფოში ვაწყდებით ზუსტად იგივე პრობლემას, რაც მშობელ სახელმწიფოში იყო და რამაც განაპირობა მშობელი სახელმწიფოსაგან ტერიტორიული ერთეულის გამოყოფა. სეცესია არ ჭრის პრობლემას, არამედ უბრალოდ სხვა სახელმწიფოს ტერიტორიაზე გადააქვს ის -  უმცირესობა ხდება უმრავლესობა, მაგრამ რჩება უმცირესობა და შესაბამისად, რჩება იგივე პრობლემები. პირიქით, საერთოდ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ უფრო მძაფრ პრობლემებსაც კი ვიღებთ, რადგან სეცესიის შემდეგ A-სა და B-ს შორის ურთიერთობა ყოველთვის არსებითად მწვავდება თითოეული სახელმწიფოს შიგნით და ზოგადად ორივე (მშობელი და ახალი) სახელმწიფოს შორისაც.

კიდევ ერთი წინააღმდეგობა, რასაც ვაწყდებით ძირითადი უფლების თეორიის ფარგლებში, არის მშობელი სახელმწიფოს თანხმობა. 

აქ უნდა გავითვალისწინოთ, რომ უმეტესობა შემთხვევებში არის გარკვეული დისბანალსი იმას შორის, თუ როგორ ხედავს უმრავლესობა უმცირესობას და თუ როგორ ხედავს უმცირესობა უმრავლესობას სახელმწიფოში. უმრავლესობა - B, ვერ ხედავს უმცირესობას, როგორც A-ს ანუ როგორც, საერთოდ სხვა, განსხვავებულ ხალხს, არამედ, აღიქვამს მათ, როგორც B-ს, რომელიც უბრალოდ საუბრობს სხვა ენაზე ან სხვა რელიგიის მიმდევარია. მაგალითად, კვებეკი ხალხი  საკუთარ თავს აღიქვამს კვებეკელად და არა კანადელად, მაშინ როდესაც კანადელთა უმეტესობა კვებეკ ხალს ხედავს უბრალოდ როგორც ფრანგულად მოსაუბრე კანადელებს. 

შეიძლება, ეს მართლაც დავაბრალოთ უმრავლესობის შეხედულებებს, მაგრამ აქ ერთი რამ ცალსახაა - მიუხედავად ასეთი განსხვავებებისა, A და B მაინც არიან ერთი სახელმწიფოს მოქალაქეები, მათ აქვთ სახელმწიფო დონეზე ბევრი რამ საერთო და სახელმწიფოს ფარგლებში აქვთ სპეციალური ვალდებულებები ერთმანეთის მიმართ. სწორედ ამიტომ, A-ს არ უნდა შეეძლოს მშობელი სახელმწიფოს თანხმობის გარეშე ამ ვალდებულებების მიტოვება. სეცესია ხშირად შედარებულია ადამიანებს შორის დაშორებას ან განქორწინებას. როდესაც ადამიანები განქორწინდებიან და მათი ურთიერთობა სრულდება, ეს არ ნიშნავს, რომ მათ შორის არსებული ვალდებულებებიც წყვეტენ არსებობას -  წყვილს შეიძლება ჰქონდეს საერთო ქონება, ყავდეთ შვილები. გაშორებამდე ამ ყველაფერზე უნდა შეთანხმდნენ, ერთიანად უნდა მიიღონ გადაწყვეტილება. იგივეა სახელმწიფოსთან მიმართებითაც - შეიძლება ერთი ჯგუფი აღიქვამს, რომ მასსა და მეორე ჯგუფს შორის უმნიშვნელო განსხვავებაა, მეორე ჯგუფი კი ამის საპირისპიროდ აღიქვამს, რომ არსებითი განსხვავებებია მათ შორის, მაგრამ ერთი რამ ცალსახაა, რომ გარკვეული დროის განმავლობაში ორივე ჯგუფი ერთი სახელმწიფოს მოქალაქეები იყვნენ, ვალდებულებები აქვთ ერთმანეთის მიმართ, რომელთა ცალმხრივად და თვითნებურად მიტოვება არ უნდა შეიძლებოდეს. 

დღეს, საერთაშორისო სამართლის დონეზე სეცესიის უფლება იმ შინაარსით, რომელიც გვხვდება ძირითადი უფლების თეორიაში, არ არსებობს. ამის საპირისპიროდ, ვხვდებით რემედიული უფლების თეორიის ფარგლებში განსაზღვრულ სეცესიის უფლებას. კერძოდ, სეცესიის უფლების ეს კონცეფცია ჩამოყალიბდა კოსოვოსთან ერთად - როდესაც ამ ტერიტორიაზე მცხოვრები ადამიანები ახორციელებდნენ თვითგამორკვევის უფლებას იმისათვის, რომ თავი დაეცვათ სერბეთიდან მომდინარე გენოციდისგან, ეთნიკური წმენდისგან და ადამიანის წინააღმდეგ მიმართული დანაშაულებისაგან. ასეთი მოცემულობის ფარგლებში, ხალხის გადარჩენის ერთადერთი გზაა მშობელი სახელმწიფოსგან გამოყოფა და სწორედ ეს არის რემედიული სეცესია. 

გარდა უმთავრესი მიზეზისა, რომ რემედიული სეცესიის უფლების არსებობის ფარგლებში ხდება ადამიანთა სიცოცხლის გადარჩენა და მათი დაცვა უფლებების მასიური დარღვევებისაგან, ასეთი შინარსით სეცესიის უფლება, ვფიქრობ, გამართლებულია დამატებით იმით, რომ უფრო სტაბილურობისკენ არის გადახრილი და არ უშვებს ნებისმიერ შემთხვევაში სეცესიის უფლების არსებობას. დამატებით, ეს მიდგომა კარგად გვაჩვენებს, თუ როგორ შეიძლება სახელმწიფომ დაკარგოს უფლებამოსილება გარკვეულ ტერიტორიაზე. კერძოდ, სახელმწიფო კარგავს უფლებამოსილებას ტერიტორიულ ერთეულზე, თუ არ ახორციელებს იმ ფუნქციებს, რისი განხორციელებისთვისაც მიენიჭა ეს უფლებამოსილება პირველ რიგში - ადამიანის ძირითადი უფლებებისა და თავისუფლებების აღსრულების უზრუნველყოფისთვისა და დაცვისთვის.

უნდა გვახსოვდეს, რომ თვითგამორკვევის უფლების განხორციელებისთვის არ არის აუცილებელი ახალი იურისდიქციის შექმნა, არამედ თვითგამორკვევა შესაძლებელია არსებული სახელმწიფოს იურისდიქციის შიგნითაც. კერძოდ, ეს  გულისხმობს პოლიტიკური უფლებების რეალიზაციას უკვე არსებულ სახელმწიფოში. ეს  კი შეიძლება მოხდეს ავტონომიით, კულტურული უფლებებით, ცალკე პარლამენტის ქონით და სხვადასხვა პოლიტიკური გარანტიებით.  მაგრამ, როდესაც ვსაუბრობთ თვითგამორკვევის გარეგან გამოვლენაზე, კერძოდ, სეცესიაზე ვფიქრობ, ძირითადი უფლების თეორიის ფარგლებში განსაზღვრული სეცესიის უფლების არსებობა დაუსაბუთებელია - რეალურად არ ჭრის პრობლემას, პირიქით უფრო ამწვავებს მას, არსებით ზიანს აყენებს მშობელი სახელმწიფოს სუვერენიტეტსა და ტერიტორიულ მთლიანობას და მნიშვნელოვნად აფერხებს სახელმწიფოს შიგნით მიმდინარე დემოკრატიულ პროცესებს. ამისგან განსხვავებით, რემედიული სეცესიის უფლების არსებობა გამართლებულია და განსაკუთრებით მწვავე შემთხვევებში გადამწყვეტიც კი. 

ადამიანურია განარჩევდე

“Საზოგადოებასა და ადამიანობას უკეთ მოვექცევით,

თუ ყველაზე დიდ სიკეთეს მივანიჭებთ მათ, 

ვისთანაც ყველაზე უფრო მეტად ვართ დაკავშირებულნი.”

Ციცერონი, ვალდებულებების შესახებ

უნივერსალური პატივისცემისა და სიყვარულის იდეა თანამედროვე სეკულარიზმისათვისაც ისევეა მისაღები, როგორც უძველეს წმინდა ტრადიციებში იყო. Ბიბლიური წარმოდგენებით ადამიანები თანასწორნი არიან, რადგან ყველანი ღმერთის სახედ და ხატად არიან შექმნილნი. Წმინდა წერილებში ამოვიკითხავთ, რომ საყოველთაო თანასოწორობა ბუნების ერთიანობიდან გამომდინარეობს. Სახელმწიფო დოკუმენტებიდან კი ვიგებთ, რომ თანასწორობა ადამიანის განუყოფელი უფლებებიდან  ან შემქმნელის მიერ მონიჭებული ბუნებიდან გამომდინარეობს. Რამდენადაც არ უნდა გვჯეროდეს თანასწორობის, რამდენადაც არ უნდა გვჯეროდეს, რომ გვჯერა თანასწორობის, ყველას გვყავს ვიღაც, რაღაც, რომელიც სხვაზე უფრო სასურველი, გამორჩეულია. 

რჩეულისათვის უპირატესობის მინიჭებასა და სამართლიანობას შორის წინააღმდეგობა არის არა ცუდის და კარგის, არამედ ორი სიკეთის დაპირისპირება. Დარვინი ამტკიცებდა, რომ მორალი სოციალურ ინსტინქტებში, ტომობრივ თუ საზოგადოებრივ ერთგულებაში გამოიხატებოდა. Სოციალური ცხოველები სიამოვნებას იღებენ ერთმანეთთან ურთიერთობისას, საფრთხის არსებობისას იცავენ და ზრუნავენ ერთმანეთზე, სიცივას - ათბობენ. Ამგვარ ინსტინქტებს ძირითადად არა იმავე სახეობის ნებისმიერი ინდივდის, არამედ მხოლოდ კონკრეტული ჯგუფების, სოციუმების წევრების მიმართ ამჟღავნებენ.

Ადამიანისათვის, ნებისმიერი ადამიანისათვის, ბუნებრივია ჰყავდეს რჩეული ადამიანი, რჩეული საზოგადოება. Იესოს იმდენად სჯეროდა თანასწორობის, რომ რეგულარულად დადიოდა განდევნილებთან, მეძავებთან, პარიებთან ერთად საჭმელად და დროის გასატარებლად. Სხვებსაც მსგავსად მოქცევას ურჩევდა, Მტრების სიყვარულისკენაც კი მოუწოდებდა. Ამგვარი არადისკრიმინაციული სიყვარული ცალსახად ქრისტიანული სწავლების ბირთვია. Და მაინც, იესოსაც კი ჰყავდა რჩეული მოწაფე. 

Სიდჰარტა გაუტამა, ბუდა, კიდევ უფრო შორს წავიდა. Სამართლიანობის, თანასწორობის საზღვრები იესოზე კიდევ უფრო მეტად გააფართოვა და სრულიად მიუკერძოებელ საზოგადოებამდე მივიდა. Იმ დროისათვის სკანდალური იდეა გააღჟერა და თქვა, რომ გასხივოსნების შესაძლებლობა ქალებსაც ჰქონდათ. Ამასთან, ის ადამიანის სახეობასაც კი გასცდა და ყველა სხვა სახეობის ცხოველსაც ადამიანის თანასწორი სტატუსი მიანიჭა. Და მაინც, მიუხედავად ამგვარი ფილოსოფიური მიუკერძოებლობისა, ბუდას ჰყავდა საუკეთესო მეგობარი, ანანდა, რომელის თანასწორიც ბუდას თანამოაზრეებს შორის არ მოიძებნებოდა. Გასხივოსნებულსაც ჰყავდა რჩეული.

Რატომ ჰყავთ უნივერსალური სიყვარულისა და მიუკერძოებლობის საუკეთესო მაგალითებს რჩეულები? რატომ განასხვავებენ ვინმეს, თუ ყველა თანასწორია? Უბრალოდ, სხვაგვარად არ შეუძლიათ. Ადამიანურია განარჩევდე. Სიყვარული დისკრიმინაციულია. 

Თუ საღვთო წერილებს დავუჯერებთ, ღმერთებსაც კი ჰყავთ რჩეულები. Ამ მხრივ, Მონოთეისტური ღმერთი პოლითეისტურისაგან არ განსხვავდება. Აბრამისეული ღმერთი ეჭვიანია, რჩეული ხალხიც კი ჰყავს. 

Ჩინელმა პოლიტიკოსმა ერთხელ კონფუცის გაკვირვება მოისურვა. Უთხრა, რომ მის რეგიონში მცხოვრები მოსახლეობა იმდენად გამოირჩეოდა მორალური ზნეობით, რომ თუ მამა ცხვარს მოიპარავდა შვილი მის წინააღმდეგ ჩვენებას მისცემდა. Კონფუციმ კი უპასუხა, რომ მისი ხალხის სამართლიანობა განსხვავებული იყო. Მშობელი იცავს შვილს, შვილი იცავს მშობელს. Აღნიშნულ დიალოგზე არაფერია ნათქვამი კონფუცის ანალექტებში. ამ პასუხის ერთმნიშვნელოვანი განმარტება არც ორიათასწლიან კონფუციზმში მოიძებნება. Თუმცა არაერთმა ადამიანმა ზუსტად იცის რა იგულისხმება. Მიუხედავად იმისა, რომ ამ შეგრძნების შესაბამისად გადმოცემას ვერ ვახერხებთ, ვიცით. 

Ადამიანების დიდი უმრავლესობა ფიქრობს რომ რჩეულის ყოლა შეუთავსებელია მორალსა და სამართლიანობასთან. ჯერემი ბენტამი ამტკიცებდა რომ ეთიკური შეფასებები მათემატიკური ოპერაციების მსგავსი უნდა ყოფილიყო, უნივერსალური მაქსიმა უდიდესი რაოდენობის ადამიანების უდიდესი ბედნიერებით უნდა განგვესაზღვრა.

Განსხვავებულად ფიქრობდა Არისოტოტელე. მისი გადმოსახედიდან, მორალის შეფასებისათვის მნიშვნლოვანია თუ ვიზეა საუბარი. Უფრო დიდი დანაშაულია მოატყუო მეგობარი, ვიდრე უცხო, უფრო დიდი დანაშაულია არ დაეხმარო ძმას ვიდრე უცხოს და უფრო დიდი დანაშაულია დაჭრა მშობელი ვიდრე ვინმე სხვა. 

Ანაგლიურად ფიქრობდა ჯორჯ ორუელიც და აღნიშნავდა, რომ სიყვარული არაფერია თუ ის არ ნიშნავს ზოგიერთი ადამიანის სხვებისაგან გამორჩეულად სიყვარულს. Ადამიანობის არსი არ მოიცავს იყო იდელაური, იღწვოდე იდეალურობისათვის, ხანდახან მზად ვართ ჩავიდინოთ ცოდვები ერთგულებისათვის და მზად ვართ ვაგოთ პასუხი რჩეულების ყოლის გამო.  

Შეუძლებელი იქნება შევიგრძნოთ სიყვარული, თუ ყველა, ყველაფერი თანასწორად გვეყვარება. 

Ჩვენი ღირებულებების გრაფა არ შედგება მაქსიმალური სამართლიანობისა და ნულოვანი ეგოიზმისაგან. Ჩვენი გრძნობები არ შეიძლება ეგოიზმამდე ან სრულ უანგარობამდე დავიყვანოთ. Ორივეს საკუთარი ავტონომია სჭირდება.  ოჯახური ბმებიდან გამომდინარე შეგრძნებების შეფასება არ შეგვიძლია ეგოზიმისა და მიუკერძოებელი ღირებულებების ჩვეულ დიქოტომიაში, რადგან ასეთ ადამიანებს ხშირად ერთგულება აკავშირებთ. Ერთგულება კი, შესაძლოა, საყოველთაო მორალს უპირისპირდებოდეს, თან ხშირად საკმაოდ წარმატებულადაც კი. Წინააღმდეგ შემთხვევაში, ერთგულება, როგორც სიტყვა და მისი მნიშვნელობა, საჭირო აღარ იქნებოდა. 

Ადამიანებისადმი მსგავსმა განსხვავებულმა, გამორჩეულმა დამოკიდებულებამ გამოიწვია თავდაპირველად ჯგუფების, ტომების ჩამოყალიბება, რომელთა წევრებიც ერთმანეთისადმი ერთგულებით გამოირჩეოდნენ და გარეშე პირებისადმი ნაკლებად ლოიალურები იყვნენ. Ამგვარი ტომების დიდი უმრავლესობა დროთა განმავლობაში გაიზარდა, გაფართოვდა და დღეს უკვე სახელმწიფოებად მოიაზრება. 

Აქედან გამომდინარე, Პატრიოტიზმი, Სამშობლოს განსაკუთრებულად სიყვარულიც, ისეთივე ბუნებრივია, როგორც მშობლისადმი, ოჯახის წევრისადმი მიკერძოება, რადგან სწორედ მსგავსი კავშირების, შეგრძნებების არსებობაა სახელმწიფოების, სამშობლოების არსებობის მთავარი მიზეზი.

ხმის მიცემა, როგორც მორალური ვალდებულება

ხმის მიცემის აქტს გააჩნია ალტერნატიული ღირებულება - ამას დრო და ძალისხმევა სჭირდება. ნებისმიერმა ადამიანმა ეს ძალისხმევა შეიძლება ჩადოს სხვა საქმიანობაში მაგ. ანაზღაურებად სამუშაოში, წვნიანის მომზადებაში ან თუნდაც ვიდეო თამაშებში. გარდა ამისა, საკითხების იდენტიფიცირება, პოლიტიკური ინფორმაციის შეგროვება, ამ ინფორმაციის შესახებ ფიქრი ან განხილვა და ა.შ., ასევე დროსა და ძალისხმევას მოითხოვს, რაც შეიძლება სხვა ღირებული საქმეების გაკეთებას მოხმარდეს. ეკონომიკა, მისი მარტივი ფორმით, პროგნოზირებს, რომ რაციონალურმა ადამიანებმა რაღაც საქმიანობა უნდა შეასრულონ მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ ამისგან მაქსიმალურად მიიღებენ სარგებელს. ამასთან, ეკონომისტების ნაწილი დიდი ხანია წუხს, რომ თითოეული მოქალაქის მიერ ხმის მიცემა მაქსიმალურად არ ზრდის მოსალოდნელ სარგებელს. ამას მივყავართ “ხმის მიცემის პარადოქსამდე” (paradox of voting): ეს არის წინააღმდეგობა, რომელიც აღმოცენდება იმის შედეგად, რომ ხმის მიცემა უმრავლესობის პრინციპის საფუძველზე ვერ უზრუნველყოფს ეკონომიკური დოვლათის მიმართ საზოგადოების ნამდვილი უპირატესობების გამოვლენას. მარტივად რომ ვთქვათ, რადგან, როგორც ჩანს კენჭისყრის ხარჯები აჭარბებს მოსალოდნელ სარგებელს და ამავე დროს ადამიანებს შეგვიძლია ამ ქმედების სანაცვლოდ უფრო მეტი/პოზიტიური სარგებელი მივიღოთ, მაშინ გაუგებარია რატომ დადიან ადამიანები ხმის მისაცემად?

იქნება თუ არა ხმის მიცემა რაციონალური, დამოკიდებულია მხოლოდ იმაზე, თუ რის გაკეთებას ცდილობენ ამომრჩეველები. ხმის მიცემის ინსტრუმენტული თეორია ამტკიცებს, რომ კენჭისყრა რაციონალურია, როდესაც ამომრჩევლის მიზანია გავლენა მოახდინოს არჩევნების შედეგებზე, მათ შორის "მანდატზე", რომელსაც იღებს გამარჯვებული კანდიდატი. ამის საპირისპიროდ, ექსპრესიული ხმის მიცემის თეორია ამტკიცებს, რომ ამომრჩეველი ხმას აძლევს იმისათვის, რათა გამოხატოს საკუთარი აზრი და ერთგულება გარკვეული ჯგუფების ან იდეებისადმი. მეორე მხრივ, შეიძლება ჩაითვალოს, რომ ხმის მიცემა რაციონალურია, რადგან მას სამომხმარებლო მნიშვნელობა აქვს; და ბოლოს, დემოკრატიული მოქალაქეების უმეტესობის მსგავსად თუ ვინმე ამბობს, რომ ხმის მიცემა არსებითად მორალური ვალდებულებაა, მაშინ ხმის მიცემა შეიძლება იყოს რაციონალური, რადგან აუცილებელია ამ ვალდებულების შესრულება.

გამოკითხვების თანახმად, თანამედროვე დემოკრატიულ ქვეყნებში მოქალაქეთა უმეტესობას სჯერა, რომ ხმის მიცემის გარკვეული ვალდებულება არსებობს. სხვა კვლევების თანახმად, მორალური და პოლიტიკური ფილოსოფოსების უმეტესობა ეთანხმება ამას. ისინი თვლიან, რომ მოქალაქეები ვალდებულნი არიან ხმა მისცენ, მაშინაც კი, როდესაც თავად ამ მოქალაქეებს სჯერათ, რომ მათ საყვარელ პარტიას ან კანდიდატს გამარჯვების დიდი შანსი არ აქვს. გარდა ამისა, როგორც ჩანს, საზოგადოების დიდი ნაწილი ფიქრობს, რომ ხმის მიცემის ვალდებულება კონკრეტულად ნიშნავს კენჭისყრაზე გამოცხადების ვალდებულებას (შესაძლოა უბრალოდ ცარიელი ბიულეტენების ჩაყრას) და არა აუცილებლად ხმის მიცემას.

ხმის მიცემის ვალდებულების მრავალი პოპულარული არგუმენტი ემყარება იმ აზრს, რომ ინდივიდუალური ხმებიც მნიშვნელოვანია. მაგალითად, შეიძლება ითქვას, რომ არსებობს ხმის მიცემის მოვალეობა, რადგან არსებობს საკუთარი თავის დაცვის მოვალეობა, სხვების დახმარების მოვალეობა და ა.შ. თუმცა, ეს არგუმენტები აწყდება შემდეგ პრობლემას: ინდივიდუალურ ხმას ზოგჯერ აქვს მცირედი ინსტრუმენტული ღირებულება (ან არ არის მნიშვნელოვანი).

მაგალითად, ერთ-ერთი ადრეული ჰიპოთეზის თანახმად, ხმის მიცემა არის ე.წ დაზღვევის ფორმა, რომელიც იცავს დემოკრატიას დანგრევისგან. ამ ჰიპოთეზის გათვალისწინებით, უნდა ჩავთვალოთ, რომ მოქალაქეებს აქვთ ხმის მიცემის ვალდებულება იმისთვის, რომ დაიცვან დემოკრატია. ამასთან დავუშვათ, რომ არსებობს რაღაც ხმათა ბარიერი, რომლის იქითაც უკვე დემოკრატია ხდება არასტაბილური და იწყება მისი ნგრევა. გამოდის, რომ რაც უფრო და უფრო ნაკლები მოქალაქე იღებს ხმის მიცემის პროცესში მონაწილეობას, დემოკრატიის დაშლის ალბათობა იზრდება. თუ ასეა, იმის დასადასტურებლად, რომ ხმის მიცემის მოვალეობა არსებობს, პირველ რიგში უნდა ჩანდეს, რომ კენჭისყრის მოსალოდნელი სარგებელი/შედეგი, აღემატება მოსალოდნელ ხარჯებს.

კიდევ ერთი არგუმენტი, რატომაც მოქალაქეები ვალდებულნი არიან მიიღონ ხმის მიცემის პროცესში მონაწილეობა - არის უსამართლობის განხორციელებაში თანამონაწილეობისგან თავის არიდება. ამ მოსაზრებით, წარმომადგენლები მოქმედებენ მოქალაქეების სახელით. მოქალაქეები ნაწილობრივ კანონის ავტორებად ითვლებიან, მაშინაც კი, როდესაც არ იღებენ არჩევნებში მონაწილეობას ან არ არიან მთავრობის წევრები. ამრიგად, მოქალაქეები, რომლებიც უარს იტყვიან ხმის მიცემაზე, ერთგვარად თავიანთი წარმომადგენლის მიერ უსამართლობის განხორციელებაში იღებენ მონაწილეობას. ამ მოსაზრების თანახმად, მოქალაქეებს არა მხოლოდ ხმის მიცემის მოვალეობა აქვთ, არამედ კონკრეტულად აქვთ მოვალეობა, რომ ხმა მისცენ კანდიდატებს და აირჩიონ პოლიტიკური სისტემა, რომელიც შეამცირებს უსამართლობას. ამ მოსაზრების თანახმად, არჩევნები საშუალებას გვაძლევს ვიმოქმედოთ როგორც კარგი სამარიტელები და შევამციროთ ტანჯვა და უსამართლობა ჩვენს მოქალაქეებზე. ხმის მიცემის პროცესში მონაწილეობა არ მოითხოვს ადამიანის მუდმივად პოლიტიკაში ყოფნას, ამიტომ ეს არ არის ადამიანურად შეუძლებელი მოთხოვნა, მაშინაც კი, როდესაც შეიძლება ადამიანი რაღაც მომენტში სირთულეებს წააწყდეს.

ანარქიული პატრიოტიზმი

ცნობილია, რომ ანარქისტებს აქვთ მკვეთრად უარყოფითი დამოკიდებულება პატრიოტიზმის მიმართ. მიუხედავად ამისა, ანარქისტები იცავენ იმგვარ სათნოებებს, როგორიცაა ლოკალიზმი და მცირე ერთობა დიდი საზოგადოების წინააღმდეგ. ისტორიულად, ზოგიერთი ანარქისტი უშვებს ეროვნული ტრადიციების სიყვარულის შესაძლებლობას. დამატებით, კომუნისტური ანარქიზმი რაღაცისადმი მიკუთვნებულობის შეგრძნებას არ თრგუნავს, რაც თავისი შინაარსით პატრიოტიზმის იდეას ჰგავს.

დაშვება, რომ შეიძლება არსებობდეს ანარქიული პატრიოტიზმი, გვაიძულებს გავაანალიზოთ პატრიოტიზმსა და პოლიტიკურ ინსტიტუციებს შორის არსებული კავშირი. პატრიოტიზმი, როგორც წესი, არის ახსნილი, როგორც ქვეყნის სიყვარული. თანამედროვე სამყაროში ქვეყნები ძირითადად არიან სახელმწიფოებად წარმოდგენილები, ანუ პატრიოტიზმი გამოდის სახელმწიფოს სიყვარული. ანარქისტები კი სახელმწიფოს იდეას უარყოფენ, მას მიუღებლად მიიჩნევენ. მოცემული საკითხის განხილვა მნიშვნელოვანია, რადგან ეს შესაძლებლობას გვაძლევს მიკუთვნებულობის, ფავორიტიზმის მორალურ გამართლებაზე ვიმსჯელოთ. ძირითადად განხილულია, თუ რამდენადაა პატრიოტიზმი ლიბერალურ ღირებულებებთან შეთავსებადი, თუმცა ანარქიზმი არის განმანათლებლობის ხანის ძირითადი მიმდინარეობა, რომელიც აერთიანებს, როგორც ლიბერალურ, ასევე სოციალისტურ ტრადიციებს. შესაბამისად, მნიშვნელოვანია ანარქიზმსა და პატრიოტიზმს შორის კავშირის არსებობის კვლევა.

განმარტება, რომ პატრიოტიზმი არის საკუთარი ქვეყნის სიყვარული არის ბანალური და საკამათო. არ არის დაზუსტებული თუ რას გულისხმობს სიყვარული და რა შეიძლება მიიჩნიოს საკუთარ ქვეყნად. როგორც ზემოთ აღინიშნა, დღეს ქვეყნები არიან სახელმწიფოების სახით წარმოდგენილები. თუმცა ეს არ გულისხმობს იმას, რომ პატრიოტიზმისთვის სწორედ სახელმწიფოა მნიშვნელოვანი ერთობა. პატრიოტს შეუძლია თავისი ქვეყანა დაიცვას მთავრობისგან, ან ხალხი დაიცვას სახელმწიფოსგან. ეს არის იმის მანიშნებელი, რომ ის ქვეყანა, რომელიც პატრიოტებს უყვართ, შეიძლება გაიმიჯნოს სახელმწიფოსგან.
ანარქიზმი არის რწმენა იმის შესახებ, რომ ხალხს საკუთარი თავის მართვა შეუძლია სახელმწიფოს გარეშე. თუმცა საკუთარი თავის მართვა მოითხოვს პოლიტიკური ერთობის არსებობას. შესაბამისად, პატრიოტიზმი შეიძლება აღვიქვათ იმ პოლიტიკური ერთობის მიმართ სიყვარულად, რომელიც მისი წევრების იდენტობის ჩამოყალიბებაში იღებს მონაწილეობას და რომელშიც შესაძლოა „სახლის“ იდენტიფიცირება. აქვე გასარკვევია ისიც, ეს ერთობა აუცილებლად უნდა იყოს ერი, ანუ ეთნიკურად ჰომოგენური ისტორიულად ჩამოყალიბებული ჯგუფი, რომელსაც გააჩნია მიჯაჭვულობა ერთ რეგიონთან/ტერიტორიასთან, თუ არა. იქიდან გამომდინარე, რომ ქვეყნები ეთნიკურად განსხვავებულ ჯგუფებს მოიცავენ, გამოდის, რომ პოლიტიკური ერთობა არ არის აუცილებელი ერი იყოს. მაგალითად, კანადელი პატრიოტები ერთნაირ მდგომარეობაში არიან, მიუხედავად იმისა, ისინი ფრანგულენოვანები არიან თუ ინგლისურენოვანები. ანუ შეგვიძლია პატრიოტიზმი ისე განვმარტოთ, როგორც პოლიტიკური ერთობის მიმართ სიყვარული, რომელიც მისი წევრების იდენტობას განსაზღვრავს და მათ აძლევს შესაძლებლობას ამ ერთობის ინტერესები სხვა ერთობების ინტერესებზე წინ დააყენონ.

როგორც წესი, ანარქიზმი და პატრიოტიზმი ერთმანეთის საწინააღმდეგოდ არის განხილული იმიტომ რომ, ანარქიზმი მორალურ თანასწორობაზეა დაფუძნებული, როდესაც პატრიოტიზმის ფორმების უმრავლესობა ამ იდეის საპირისპიროდ მოქმედებს. განხეთქილებას იწვევს ისიც, რომ პატრიოტიზმის სიყვარულის ობიექტად უმეტესწილად სწორედ სახელმწიფოს მოიაზრებენ. ანარქიზმი კი მიიჩნევს, რომ სახელმწიფო არის ხელოვნური ქმნილება, რომელიც კონკრეტული ჯგუფის ინტერესების მსახურებისთვისაა შექმნილი. თუ ობიექტად სახელმწიფოს ნაცვლად პოლიტიკურ ერთობას მოვიაზრებთ, თავს იჩენს ანარქიული პატრიოტიზმის არსებობის შესაძლებლობა.

ანარქიზმი შესაძლებლად მიიჩნევს ტრადიციების პატივისცემას და კომუნისტური ანარქიზმი კოლექტიური სოლიდარობის იდეასაც აღიარებს. ასევე პოლიტიკურ ერთობაში გადაწყვეტილებები უნდა მიიღონ ადამიანებმა, რომლებსაც გააჩნიათ საერთო ინტერესები. აქედან გამომდინარე, ზოგიერთი ანარქისტი მწერალი აღიარებს ეროვნული ერთობების არსებობას და მათ მნიშვნელოვნად მიიჩნევს. თუმცა, იმისთვის რომ ანარქიულ პატრიოტიზმზე გვქონდეს საუბარი, აუცილებელია მაგალითად ოპორტუნისტული (ზომიერი) პატრიოტიზმის აღება მაგალითად. შესაძლოა პრეფერენციული მოპყრობა რაღაც ზღვრამდე გამართლდეს, თუმცა თუ საკუთარი ერთობის ინტერესების წინ დაყენებით სხვები ცალსახად უთანასწორო მდგომარეობაში დგებიან, რომლის გამოსწორება მათ თავისი ძალებით არ შეუძლიათ, მაშინ ანარქიზმი და პატრიოტიზმი თავსებადი ვერ იქნება.

თუ ვაღიარებთ იმ შესაძლებლობას, რომ ადამიანებს პატრიოტული გრძნობები მხოლოდ სახელმწიფოთა მიმართ შეიძლება არ ჰქონდეთ, მაშინ ჩნდება ანარქიული პატრიოტიზმის არსებობის შესაძლებლობა. ანარქიულ პატრიოტებს შესაძლოა უყვარდეთ თავიანთი ერი, ანუ ისტორიული ჯგუფი, რომელსაც აერთიანებს ენა, კულტურა, ეთნიკური წარმომავლობა და რომელიც გამიჯნულია პოლიტიკური ინსტიტუციებისგან. ან შესაძლოა უყვარდეთ არაეროვნული ერთობა.

საჯარო მიზნის იდეა და რელიგია

რა არის საჯარო მიზანი და მისი ზოგადი იდეა? ეს შეგვიძლია გავიგოთ, როგორც ძირითადი მორალური და პოლიტიკური ღირებულებები, რომლებიც განსაზღვრავს დემოკრატიული სახელმწიფოების ურთიერთობას მოქალაქეებთან და მათ ურთიერთობას ერთმანეთთან. როგორ შეიძლება კონკრეტული მიზანი აღვიქვათ, როგორც საჯარო, საზოგადოებას შორის ძირითადი?

მიზანი შესაძლოა საჯაროდ მივიჩნიოთ სამი გზით. პირველ რიგში, თუკი მიზანი წარმოადგენს თავისუფალი და თანასწორი მოქალაქეების მისწრაფებას, ვაღიარებთ, რომ ეს მიზანი საჯაროა. რა თქმა უნდა, ეს არაა საკმარისი. ამასთან ერთად, მსგავსი მიზნის ობიექტს უნდა წარმოადგენდეს საჯარო სიკეთე, რომელიც თავისი არსით შესაძლებელია მნიშვნელოვან პოლიტიკურ საკითხებს აერთიანებდეს. ამ ორ კრიტერიუმთან ერთად საჭიროა, რომ თვითონ მიზნის ბუნება და შინაარსი იყოს საჯარო - იგი უნდა გამომდინარეობდეს იმ საზოგადოების მსჯელობიდან, რომელსაც პოლიტიკური სამართლიანობის გონივრული აღქმა აქვს. ამრიგად, მოქალაქე საჯარო მიზნის მონაწილე ხდება, როდესაც ის აზროვნებს და მოქმედებს იმ ჩარჩოში, რომელსაც ის სამართლიანობის პოლიტიკური კონცენფციის ყველაზე გონივრულ გაგებად მიიჩნევს. ეს კონცეფცია კი გამოხატავს იმ პოლიტიკურ და მორალურ ღირებულებებს, რომლებთან დაკავშირებითაც მოსალოდნელია, რომ თავისუფალი და თანასწორი მოქალაქეები მას გაითვალისწინებენ.

ჩნდება კითხვა: როგორაა შესაძლებელი, რომ ადამიანები, რომლებიც მოქმედებენ გარკვეული რელიგიური დოქტრინის შესაბამისად, იზიარებდნენ გონივრულ პოლიტიკურ კონცეფციას, რომელიც დემოკრატიულ რეჟიმს ეხმიანება, თუ ეს დოქტრინა ამ იდეებს არ მოიცავს ან არ აღიარებს? ეს კითხვა უკეთ რომ აღვიქვათ, წარმოვიდგინოთ მაგალითი, კერძოდ, კათოლიკეებისა და პროტესტანტების დაპირისპირება XVI-XVII საუკუნეებში. ამ დროს ძირითადად მოქმედებდა ტოლერანტობის პრინციპი, მაგრამ მხოლოდ, როგორც ე.წ. modus vivnedi. ეს გულისხმობდა, რომ ერთი მხარე თუ სრულ ძალაუფლებას მოიპოვებდა, იგი საკუთარ რელიგიურ დოქტრინას გამოიყენებდა, როგორც ერთადერთ დასაშვებს სარწმუნოებას. ასეთ საზოგადოებას შესაძლოა ჰქონდეს კონსტიტუცია, რომელიც სრულად იცავს გაყოფილი რელიგიების თავისუფლებებს მეტნაკლებად თანაბარი პოლიტიკური ძალით. ამ ვითარებაში პოლიტიკური საკითხები შეიძლება განიხილებოდეს ისეთი იდეებისა და ფასეულობების გადმოსახედიდან, რომლებიც არ წარმოშობს რელიგიურ კონფლიქტს. აქ საჯარო მიზანს წარმოადგენს განხეთქილების თავიდან არიდება და სოციალური სტაბილურობის არსებობა. ამის მიუხედავად, ამ შემთხვევაში ჩვენ არ გვაქვს სტაბილურობა სწორი მიზეზების გამო. ამას განაპირობებს ის, რომ საზოგადოება დაყოფილია ჯგუფებად თითოეულ მათგანს კი თავისი ინტერესი აქვს, რომელიც სხვა ჯგუფის ინტერესებს უპირისპირდება. ამ შემთხვევაში ამ კონკრეტულ ინტერესს წარმოადგენს რელიგიური ჰეგემონიის დამყარება. რა თქმა უნდა, კონსტიტუციურ რეჟიმს შეუძლია განსაზღვრული რელიგიური დოქტრინებისთვის უზრუნველყოს უფლებები და თავისუფლებები, თუმცა დემოკრატია ამასთან ერთად მოითხოვს, რომ ვაღიაროთ ლეგიტიმური კანონით დაწესებული ვალდებულებები, როგორც თანასწორმა მოქალაქეებმა. შესაბამისად, როდესაც რელიგიურ დოქტრინაზე მიდგება საქმე, კონკრეტულმა ჯგუფებმა სამუდამოდ უნდა დათმონ ის იდეა და იმედი, რომ კონსტიტუციას შეცვლიან, რათა საკუთარი ჰეგემონია დაამყარონ ან სხვა ნებისმიერი გზით გააფართოვონ თავიანთი გავლენა ან წარმატება. ასეთი იმედებისა და მიზნების შენარჩუნება შეუსაბამოა თავისუფალ და თანასწორ მოქალაქეებს შორის თანაბარი ძირითადი თავისუფლებების  იდეასთან.

ამასთან ერთად, გარკვეულ რელიგიურ დოქტრინებს უნდა შეეძლოთ იმის გათვალისწინება და აღიარება, რომ, გარდა გონივრული საჯარო მიზნებით განსაზღვრული კონსტიტუციური დემოკრატიისა, არ არსებობს გზა, რომ სრულად და სამართლიანად იყოს მოქალაქეთა თავისუფლება უზრუნველყოფილი. შესაბამისად, ეს აუცილებლად უნდა იყოს გათვალისწინებული რელიგიური დოქტრინების, როგორც კონსტიტუციური დემოკრატიის ნაწილის, მიერ. რა თქმა უნდა, მათი მეშვეობით მაინც შესაძლებელია გაკვეული ლიმიტების დაწესება ამ თავისუფლებაზე. მსგავსი დოქტრინები შეიძლება განსხვავებულად აყალიბებდეს, მათი მიხედვით, როგორ მოქმედებს თავისუფლების და ტოლერანტობის პრინციპი გონივრულ დემოკრატიულ საზოგადოებაში, მაგრამ მათი არსებობა აუცილებელია. ისინი აყალიბებენ ფუნდამენტურ საფუძველს, რომელიც ყველა მოქალაქემ უნდა მიიღოს, როგორც ამ დოქტრინათა დაპირისპირების სამართლიანი მარეგულირებელი.

ნებისმიერი ჯგუფის დოქტრინად შეიძლება იქცეს გარკვეული რელიგიური იდეები და საჯარო მიზნის მასზე გავლენის მთელი არსია, მათ შეიცნონ, რომ, მიუხედავად მათი აზრებისა, მაინც შეუძლიათ გაიზიარონ სამართლიანობის გონივრული პოლიტიკური კონცეფცია. ეს გულისხმობს, რომ ტოლერანტობის ვალდებულება კი არ დგინდება, არამედ ამ უკანაკსნელის შესაბამება ხდება უკვე არსებულ, ყოვლისმომცველ დოქტრინებთან.

სახელმწიფო მებრძვის?!

სახელმწიფოს ცნება ლოგიკურად გააზრებული უნდა იყოს ყველა ადამიანისთვის, ალბათ, უეჭველად დამეთანხმებით.

ქვეყანა ეს არ არის მხოლოდ გარკვეული ტერიტორიული სუვერენიტეტისა მქონე მიწა, სახელმწიფო შედგება ადამიანებისგან, უფლებამოსილებებისა და ურთიერთკავშირისგან. ძალიან ხშირად და ეს ნორმალურიცაა, ადამიანს აქვს მოლოდინი, რომ დედა სამშობლო დაიცავს, დაეხმარება და უზრუნველყოფს მას- სახელმწიფოც იმიტომ შეიქმნა, რომ თავისი მოქალაქეები დაცულები ყოფილიყვნენ- იქნება ეს კანონის ძალით თუ ნებისმიერი ,,იარაღით." 

სახელმწიფოებს რეალურად აქვთ სამართლებრივი ვალდებულება დაიცვან, ხელი შეუწყონ და უზრუნველყონ ინდივიდის სოციალური უფლებები ისე, რომ მათ შეძლონ ნებისმიერი ღირებულების რეალიზაცია; სახელმწიფო მომსახურებას უწევს მოქალაქეებს და მთელ რიგ შეღავათებსაც უკეთებს მათ. მაგრამ ზოგჯერ ხდება ისეც, რომ სახელმწიფო ბოროტად სარგებლობს თავისი პრივილეგიით ან/და ეს ასე ჩანს, ნებისმიერ ქვეყანაში ყოფილა ვითარებები, როდესაც გაჩენილა მოქალაქეების დაჩაგვრის ეჭვი, ზოგჯერ ამას სახელმწიფო კანონების მეშვეობით ახორციელებს, ასევე ხშირია ადამიანთა ,,ჩაგვრა" ზედმეტად ბევრი ინსტიტუციის შექმნით ქვეყნის შიგნით, დღესაც, ყოველდღიურად შეგვიძლია დავინახოთ თითქოს ჩვენი უფლებების შეზღუდვა სახელმწიფოს მრიდან; რა ვუშველოთ ამას?! ერთადერთი გამოსავალია- სახელი დავარქვათ ყველაფერს!

პირველ რიგში, ცნობისთვის სახელმწიფოს პოზიტიური ვალდებულებაა ადამიანის დაცვა ნებისმიერი საფრთხისგან- არსებობს ადამიანის ,,კვალიფიციური" უფლებები და მათი შეზღუდვა შესაძლებელია სახელმწიფოს მხრიდან სხვა ადამიანების უფლებათა დასაცავად. ამას სახელმწიფო აყენებს უპირველესა და თავის ჩარევას აფასებს, როგორც საზოგადოების ინტერესების გატარების პროცედურას. ასეა ეს! ადამიანმა შეიძება თავისი თავისუფალი განვითარების უფლება განმარტოს იმგვარად, რომ თქვას ამ უფლებით შემიძლია სხვა ადამიანი დავასახიჩრო, მაგრამ ამ პირს ამის საშუალება რომ მივცეთ,მართლა შევეწინააღმდეგებით საზოგადოების დიდი ნაწილის ინტერესს. ესე იგი-კვალიფიციური უფლებების შეზღუდვა ძირითადად ხდება დანაშაულის პრევენციის მიზნით- იგივე კლასიფიკაციას მიეკუთვნება გამოხატვის უფლების შეზღუდვაც, რომლის დროსაც, სამწუხაროდ, ადამიანთა დიდი ნაწილი ღმად დარწმუნებულია, რომ სახელმწიფო მათ ებრძვის და ჩაგრავს.  რეალურად კი სახელმწიფო და ადამიანი ორმაგად არიან გადაჯაჭვულები, ორივე ერთმანეთისთვის სასიცოცხლოდ აუცილებელია, მშვიდობიანი და ეფექტური თანამშრომლობა კი ჰარმონიის საწინდარია. მოკლედ, ინდივიდი თუ თავისი გამოხატვის უფლებით აფრქვევს, დისკრიმინაციულ და  სიძულვილის ენით გაჟღენთილ იდეებს- სახელმწიფომ ის უნდა შეზღუდოს ჩვენს დასაცავად.

ყველაზე დიდი კამათი, რაც ბოლო წლებში მთელ მსოფლიოში იყო, ესაა არჩევნებში მონაწილეობის უფლების აკრძალვა- მონაწილეობა არ შეუძლიათ მხარდაჭერის მიმღებ პირებსა და  მსჯავრდებულებს. პირველ შემთხვევაში შორი შეფასებით, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ადამიანებს გონებრივი შესაძლებლობების გამო ართმევენ ხმის მიცემის საშუალებას. ხომ არ არის ეს სახელმწიფოების მიერ ამგვარი პირების დისკრიმინაცია? ისინი ჩვენგან არ უნდა განვასხვავოთ, როგორც არსებითად სხვანაირები- ეს დისკრიმინაციაა; მაგრამ გონივრულ ჭრილში საკითხი ასე დგას: მხარდაჭერის მიმღებ პირებს ყველა სამართლებრივ სისტემაში ეკრძალებათ მნიშვნელოვანი გარიგებების, გადაწყვეტილებების მიღება მხარდამჭერის გარეშე, ეს იმას ნიშნავს, რომ სასამართლო ფსიქიკური პრობლემების მქონე ადამიანებს უნიშნავს მხარდამჭერებს, რომლებიც მათ მაგივრად აფასებენ სერიოზულ ვითარებებს და მხარდაჭერის მიმღების სასარგებლო გადაწყვეტილებებს იღებენ. თუ მათ არჩევნებში მონაწილეობის უფლება ექნებათ, გამოდის,რ რომ მათი უფლებით მეორე პირი ისარგებლებს და მოხდება უფლების მისაკუთრება, არ შეიძლება შეზღუდული უფლებით ორჯერ ან მეტჯერ ისარგებლოს ერთმა ინდივიდმა, ეს აჩენს ქაოსის რისკებს.

რაც შეეხება მსჯავრდებულებს, სამყაროს გამორჩეულად განვითარებულ ქვეყნებშიც საკითხი საეჭვოდაა დარეგულირებული. შევხედოთ საერთო ჭრილში;შეიძლება ინდივიდმა ჩაიდინა დანაშაული, მაგრამ ეს რა კავშირშია არჩევნებთან, სახელმწიფო სჯის ადამიანს, სვამს ციხეში, მაგრამ რატო ართმევს უფლებებს?!

რეალურად, ყველა ქვეყანა, სადაც ამგვარი წესი მოქმედებს, არჩევნებშ მონაწილეობის აკრძალვას მიიჩნევს, როგორც დამატებით სასჯელს- ბრიტანელები ამბობენ, როცა პირი დანასაულს ჩადის, მან უკვე იცის, რომ თუ გამოიჭრეს გაასამართლებენ და აუკრძალავენ არჩევნებში მონაწილეობას- ამიტომ გაფრთხილებასავით ჟღერს, არ ჩაიდინო მართლწინააღმდეგობა შენივე უფლების დასაცავად.

საქართველოში, სხვათაშორის, კონსტიტუციის 24-ე მუხლის მე-2 ნაწილი აწესრიგებს საკითხს და ამბობს, არჩევნებში ან რეფერენდუმში მონაწილეობის უფლება არ აქვს პირს, რომელიც გასამართლებულია განსაკუთრებით მძიმე დანაშაულის ჩადენისთვის- ჩვენი მოწესრიგება, უფრო მოქნილი ჩანს, მაგრამ თუ დაფიქრდები, თითქოს მეტად ხისტად ეწინააღმდეგება სახელმწიფო ადამიანს და გამოარჩევს მას, თუმცა მიზანი მაინც ერთია, უზრუნველყოს საზოგადოების დაცვა. 

ამერიკის კონსტიტუციაც უშვებს პატიმრებისთვის ამ უფლების შეზღუდვას, ისინი ამ წესს კონსტიტუციის მე-14 შესწორების ჭრილშიც განიხილავენ, უფლება ამერიკის მოქალაქეებს ეზღუდებათ მაშინ, თუ არ არის რასობრივი ან სხვა ნიშნის დისკრიმინაცია- ე.ი ორმაგად მოქმედებს,თეორიაზე დაკვირვებით სახელმწიფო ამ შეზღუდვბებისთვის გამამართლებელ გარანტს და მიზეზს ყოველთვის პოულობს, ამიტომ გამოსავალი მდგომარეობს, საკუთარი და სახელმწიფოს უფლებების კარგად გაანალიზებაში, რადგან ურთიერთწინაღობის შემთხვევაში ბალანსი და საზოგადო სიკეთე მუდმივად დაცული იყოს.

რა არის სახელმწიფოს არსებობის ძირითადი საფუძველი?

კაცობრიობის განვითარებასთან ერთად, ნელ-ნელა დაიწყო სახელწმიფოებრივი წარმონაქმნების ფორმირება. საინტერესოა, რატომ გადაწყვიტეს ადამიანებმა შეექმნათ სახელწმიფოებრივი სტრუქტურები. რეალურად მათთვის უკეთესი უნდა ყოფილიყო რომ ჰქონოდათ მეტი თავისუფლება, რომ არავის შეეზღუდათ ისინი, მაგრამ მოხდა ისე, რომ მათ გადაწყვიტეს რომ დაეთმოთ საკუთარი თავისუფლების ნაწილი, რომელსაც სახელმწიფოს გადასცემდნენ, მაგრამ სამაგიეროდ სახელწმიფოსგან მიიღებდნენ უსაფრთხოების გარანტიას, რაც გულისხმობდა, რომ დაცული იქნებოდა მათი საკუთრების, სიცოცხლის და სხვა უფლებები. სწორედ ასე განმარტა ცნობილმა ინგლისელმა მოაზროვნე ჯონ ლოკმა საზოგადოების შეთანხმების სტრუქტურა. 

გარდა ამისა, სახელმწიფოს მახასიათებლების საკმაოდ საინტერესო მოსაზრება შემოგვთავაზა ნეტარმა ავგუსტინემ. მისი მოსაზრებებიდან გამომდინარეობს, რომ სახელმწიფოს ვალდებულება ისაა, მიაგოს თითოეულ ადამიანს საკუთარი ქმედების შესაბამისად. მაგრამ რამდენად რეალური და მართებულია სახელწმიფოს ფუნქციის მსგავსი ახსნა? ავიღოთ ასეთი შემთხვევა, რომ ადამიანს, რომელსაც ძლიერ უჭირდა და სახლში ავადმყოფობისგან მომაკვდავი შვილი ჰყავდა, გადაწყვიტა ცნობილი ექიმისგან მოეპარა მის მიერ შექმნილი უახლესი წამალი, რომელის შექმნაზეც აღნიშნულმა ექიმმა ათეულობით წლები იმუშავა და სულ ახლახანს დიდი შრომის შედეგად შექმნა. ამიტომაც ძვირს აფასებდა. ჩვენმა პერსონაჟმა კი, რადგან ფული არ ჰქონდა მოპარა ექიმს წამალი და საკუთარ შვილს დაალევინა, რითაც მოარჩინა იგი. ანუ, გვაქვს ისეთი შემთხვევა, რომ პირმა დაარღვია საკუთრების უფლება, მოიპარა ნივთი, მაგრამ ამით გადაარჩინა სიცოცხლე. თუ ავგუსტინეს შეხედულებას დავიმოწმებთ, უნდა ვთქვათ, რომ პირი უნდა დაისაჯოს ქურდობისათვის, რადგან ქურდობის საკადრისია დასჯა, ხოლო სიკეთეს ღმერთი დაუფასებს. ჩნდება დილება, რეალურად მართებულია ავგუსტინეს ასეთი შეხედულება? ვფიქრობ რომ არა. ხშირ შემთხვევაში, არასწორია მიაგო ადამიანს მისი ქმედების საკადრისი, რადგან აღნიშნული მოძღვება ატარებს მეტად ურყევ და ვიწრო ხედვას და არ ითვალისწინებს სხვა ობიექტურ გარემოებებს. მისთვის მხოლოდ მთავარია ჩაიდინა პირმა თუ არა დანაშაული, თუ ჩაიდინა, მაშინ უნდა დაისაჯოს, მაგრამ არ ხდება იმის გათვალისწინება თუ რატომ ჩაიდინა იგი. აქედან გამომდინარე, მიმაჩნია, რომ ავგუსტინეს მოძღვრება იმასთან დაკავშირებით, რომ სახელმწიფოს უმთავრესი ვალდებულებაა აღასრულოს შემდეგი მტკიცება "კეისარს კეისრისა", არის არასწორი და ხშირ შემთხვევაში გაუმართლებელი. 

საინტერესოა მაშ რატომაა საჭირო სახელმწიფო და რითი განსხვავდება იგი უბრალო ფორმირებისაგან. ხომ შეიძლება საზოგადოებამ შექმნას ე.წ. ბანდა, რომელიც იზრუნებს ყველას უფლებების დაცვაზე. მაშ რა საჭიროა რომ ადამიანება შეიზღუდონ თავისუფლება იმით, რომ იცხოვრონ სახელმწიფოში და მის დადგენილ კანონებში და ფარგლებში. მაშ უნდა არსებობდეს ამის ლოგიკური ახსნა. მე კი მიმაჩნია, რომ ეს ახსნა ნაწილობრივ მართებულად ჩამოაყალიბა პლატონმა თავის "სახელმწიფოში". რეალურად სახელმწიფოს ფუნქციია დაიცვას სამართლიანობა, პლატნონის აზრით კი სამართლიანობა სხვა არაფერია თუ არა ის, რომ თითოეულმა ადამიანმა აკეთოს თავისი საქმე. ხაბაზმა აცხოს პური, მეომარმა იომოს, მასწავლებელმა ასწავლოს და ა.შ. თუ ჩვენ მოვიხმობთ ამ განმარტებას შევძლებთ უკეთ აღვიქვათ სახელმწიფოს ფუნქცია. რეალურად სახელწმიფო არა მხოლოდ იცავს ადამიანების უფლებებს, არამედ იგი აწესრიგებს იმას, რომ საზოგადოების წევრებს შეუქმნას საქმიანობის შესაფერისი გარემო, მოაწესრიგოს მისი შრომა და მიმართოს იგი ერთი კონკრეტული მიზნისაკენ. სწორედ ამით განსხვავდება სახელწმიფო უბრალო ფორმირებისაგან. ფორმირებებსაც შეეძლოთ დაეცვათ ადამიანის უფლებები. თუ ვინმე ვინმეს მოკლავდა, ამ ჯგუფს შეეძლოთ დაესაჯათ დამნაშავე, მაგრამ ისინი ვერ უზრუნველყოფდნენ საზოგადოებრივი საქმიანობის დარეგულირებას ისე, როგორც ამას ახერხებს სახელმწიფო კანონების ძალის. 

აქედან გამომდინარე, მიმაჩნია, რომ ავგუსტინეს მოძღვრება იმასთან დაკავშირებით, რომ სახელმწიფოს ვალდებულებაა დაიცვას სამართლიანობა არის საკმაოდ ბუნდოვანი და ორაზროვანი შეხედულება, რადგან ის, თუ რა არის სამართლიანობა მეტად საკამათო საკითხია. როგორც ზემოთ მოყვანილ მაგალითში ავხსენით, რთულია განსაზღვრო რა არის ხშირად სამართლიანობა და როგორი სასჯელის შეფარდება იქნება სამართლის აღსრულება. ამიტომაც, უფრო სწორად მიმაჩნია, რომ გავითვალისწინოთ ზემოაღნიშნული პლატონის სამართლიანობის განმარტება და ვთქვათ, რომ სახელწმიფოს დანიშნულებაა არა მხოლოდ დაიცვას ადამიანის უფლებები, როგორც ამას ლოკი ამტკიცებდა, არამედ შეუწყოს ხელი მათ განვითარებას, შეუქმნას სამუშაო ადგილები, მოაწესრიგოს მათი შრომა და ა.შ. განახორციელოს მასზე დაკისრებული პოზიტიური ვალდებულებები, რის გამოც ადამიანები თანახმანი არიან საფასურად გაიღონ საკუთრი თავისუფლების ნაწილი. სწორედ ესაა გაცვლის არსებითი საგანი სახელმწიფოსა და ადამიანებს შორის.