საზოგადოების ქონებრივი განსხვავებულობის მნიშვნელობა არისტოტელეს მიხედვით

სახელმწიფო ეს არის ორგანო, რომელიც პასუხისმგებელია საკუთარი მოქალაქეების უსაფრთხოებაზე და მათ თავისუფლებაზე მისდიონ საკუთარ მიზნებსა და სურვილებს. არისტოტელეს აზრით, თითოეული ადამიანის მიზანია ღირსეული ცხოვრებით ბედნიერების მიღწევა. ინდივიდები, მათი თანამშრომლობა, ურთიერთობები და შეთანხმებები გარკვეული სახის კავშირს აყალიბებს, რომლის ინტერესებშიც შედის ისეთი ეთიკური წესების ნორმალიზაცია, რომელიც ხელს შეუწყობს თანაცხოვრების ეფექტიანობას, მისცემს ცალკეულ ინდივიდს და მთლიანად საზოგადოებას განვითარების საშუალებას და შექმნის სამართლიან ატმოსფეროს. არისტოტელე განსაკუთრებულ ყურადღებას ამახვილებს საზოგადოების ქონებრივ დაყოფაზე, მათ შორის განსხვავებებსა და გავლენაზე, რომელსაც ისინი ახდენენ ზოგად სამოქალაქო კეთილდღეობაზე. საინტერესოა, რა მსჯელობას ავითარებს ძველი ბერძელი ფილოსოფოსი მოცემულ საკითხზე  - „როგორია ყველაზე უკეთესი სახელმწიფო და ცხოვრების საუკეთესო სახე სახელმწითა და ადამიანთა ურთიერთობისთვის?“.

„პოლიტიკაში“ არისტოტელე სახელმწიფოს მიზნად სახავს ისეთი პირობების შექმნას მოქალაქეთათვის, რომელიც დაეხმარება მათ საკუთარი მიზნების განხორციელებაში, ბედნიერების მიღწევაში. „ესაა ისეთი ცხოვრება, რომელიც ხელმისაწვდომია მოსახელობის უმრავლესობისთვის და ისეთი სახელმწიფო, რომელიც მისაღებია სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის“. საკუთარი თეორიის უკეთ წარმოსაჩენად არისტოტელე სახელმწიფოს სამ ნაწილს გამოყოფს. ესენია: ძალიან მდიდარი ადამიანები, ძალიან ღარიბები და მათ შორის მყოფნი. ზომიერებისა და შუალედურობის საუკეთესო მდგომარეობად გამოცხადებით, მივდივართ იმ დასკვნამდე, რომ ქონების ფლობის მხრივაც საუკეთესოა შუალედური პოზიციის დაკავება, რადგან ძალიან მდიდრები ხშირად იქცევიან თავხედებად და უზნეოებად, ხოლო ღარიბები - ბოროტმოქმედებად. ეს ყოველივე კი უსამართლობის საწინდარია, რომელიც სოციალურ წესრიგსა და საერთო სიკეთეს განსაკუთრებულ საფრთხეს უქმნის.

საუკეთესო პოლიტიკური წეს-წყობილება, რომელიც უზრუნველყოფს მოქალაქეთა თანასწორობას და სამართლიანობას სახელმწიფოში, შეიძლება განხორიცელებული იქნას მხოლოდ საშუალო კლასით, რომელსაც არც უქონლობისაგან გამოწვეული ბოროტება აქეზებს უზნეო საქციელისაკენ და არც მდიდართა ამპარტავნება. არისტოტელეს აზრით, „უდიდესი ბედნიერებაა, როდესაც მოქალაქეებს აქვთ საშუალო, მაგრამ საკმარისი ქონება. იქ კი, სადაც ერთ მხარეს ძალიან ბევრი აქვს, მეორეს კი არაფერი, წარმოიშობა ან უკიდურესი დემოკრატია, ანდა სუფთა სახის ოლიგარქია, ანდა ტირანია“.

ვფიქრობ, აქ ნათლად გამოიკვეთება, რომ არისტოტელე ისევე აფასებს საზოგადოებას, როგორც ინდივიდს. ის უყურებს ხალხს, როგორც პოლიტიკურ სხეულს და ცდილობს მისი ყველაზე ღირსეული თავისებურებების გამოკვეთას, „ნიკომაქეს ეთიკაში“ კი ამას ცალკეულ ინდივიდზე მისადაგებით აკეთებს. ისევე, როგორც ერთი ადამიანისთვის არის ორ უკიდურესობაში გადავარდნა საზიანო, ასეა მთელი საზოგაოებისთვისაც, ამიტომ არისტოტელე ყველგან რაღაც შუალედს ეძებს, ზომიერებას, რომელიც ამოსავალ წერტილად მიაჩნია ღირსეული არსებისა და ერთობის ჩამოსაყალიბებლად.

ბუნებრივია ის, რომ სახელმწიფო რომელშიც ორი უკიდურესი ქონებრივი სტატუსის ფენა თანაცხოვრობს, სავსეა აჯანყებებით, ომებითა და დაპირისპირებებით. ეს კი ხელს უშლის თანასწორუფლებიანი, უსაფრთხო ერთობის შექმნას. მაშინ კი, როდესაც მოსახლეობის უმეტეს ნაწილს საშუალო ფენა შეადგენს საზოგადოება მეტად მშვიდი და გაწონასწორებულია, რადგან ის კმაყოფილია საკუთარი რესურსებით, არ ცდილობს სხვისი ქონების მითვისებას და არც ძალაუფლებისკენ სწრაფვის სურვილითაა შეპყრობილი. არისტოტელეს აზრით, სწორედ ამ წინაპირობის ასრულების შემთხვევაშია შესაძლებელი სახელმწიფომ თავი აარიდოს - უსარგებლო პოლარიზაციას, მმაღთველობის ისეთ ფორმებში გადვარდნას, როგორებიცაა უკიდურესი დემოკრატიას, ოლიგარქიას, ანდაც ტირანიას.

სახელმწიფო რევოლუციები სხვადასხვა ფილოსოფიური თეორიების მიხედვით

სოციალური ევოლუციის ისტორია გვასწავლის, რომ ყველა ფუნდამენტური და რეალურად პროგრესირებული პროცესები არის ცოდნის, მსოფლიოს სოლიდარობის, თანამშრომლობის და სიყვარულის განვითარების შედეგი და არა ზიზღის, მხეცობის, გიჟური ომების შედეგი, რომლებიც აუცილებლად მოჰყვებიან უკან რევოლუციას. ხშირად რევოლუცია სწორედ მასიურ სისხლისღვრასთან და სამოქალაქო ომებთან ასოცირდება, რომელიც შენიღბულია პროგრესის სახელით. თუმცა რა ხდება მაშინ, როცა ტირანიასთან, უსამართლობასთან, კორუფციასა და უფლებების მასობრივ შეზღუდვებთან საბრძოლველად რევოლუციის გარდა სხვა გზა აღარ არსებობს? რამდენად გამართლებულია ასეთ დროს მმართველი ძალის სისხლით დამხობა, თუკი ეს სახელმწიფოს და ასევე ადამიანთა ცხოვრების უკეთესობისკენ შეცვლისთვის ერთადერთი გამოსავალია?

უპირველესად, მიმაჩნია, რომ უნდა განისაზღვროს როდის და რატომ იძენს რევოლუცია ძალადობრივ ხასიათს. თითქმის ყველა კოლექტიური ძალადობა იწყება ისეთი ქმედებებისგან, რომელთაც თავდაპირველად ძალადობრივი ხასიათი არ აქვს. ძალადობის წარმოქმნა უმეტესად დამოკიდებულია ხელისუფლების რეაქციაზე, ხშირად სწორედ ხელისუფლებაა ძალადობის ინიციატორი. მიუხედავად იმისა, რომ რევოლუცია ყველა ადამიანისთვის ასოცირდება მასობრივ არეულობასთან, სისხლისღვრასთან და მსხვერპლთან, ისინი მაინც მზად არიან გადადგან ეს ნაბიჯი და გარისკონ საკუთარი და სხვა მშვიდობიანი მოსახლეობის სიცოცხლე. არისტოტელე საუკეთესო სახელმწიფოსა და ცხოვრების საუკეთესო სახეს სახელმწიფოთა და ადამიანთა უმრავლესობისთვის განმარტავს როგორც ცხოვრებას, რომელიც ხელმისაწვდომია მოსახლეობის უმრავლესობისთვის და სახელმწიფოს, რომელიც მისაღებია სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის. პროტესტი ჩნდება უმეტესად სწორედ მაშინ, როცა სახელმწიფო და ცხოვრების მოცემულობა აღარ არის ხელმისაწვდომი უმრავლესობისთვის, არამედ სასიკეთოა უმცირესი/მმართველი ჯგუფისთვის.

მაგრამ მორალური კითხვა ასე ისმის, რამდენად გამართლებულია მორალურად ძალადობრივი რევოლუცია, რამდენად სწორია გავრისკოთ სხვა ადამიანების სიცოცხლე სახელმწიფოებრივი და საზოგადოებრივი ცხოვრების შესაცვლელად? ვფიქრობ, საინტერესო იქნება ეს საკითხი სამართლის ფილოსოფიის სამი თეორიის პერსპექტივიდან.

ჩვენ უკვე ვთქვით, რომ საუკეთესო სახელმწიფო შეიძლება მივიჩნიოთ, ისეთ ფორმად, რომელიც მისაღებია სახელმწიფოთა და ადამიანთა უმრავლესობისთვის. კონსეკვენციალიზმის მიხედვით ქმედების მორალურობასა და ამორალურობას განსაზღვრავს შედეგი. ქმედება, რომელიც გვაძლევს ყველაზე მეტ საზოგადოებრივ სიკეთეს, გამართლებულია. რევოლუციური მოძრაობები მართულია სწორედ იმ იდეით, რომ საზოგადოებრივი ცხოვრება შეიცვალოს უკეთესობისაკენ, რომ ახალი წყობა დაემყაროს უმრავლესობათა სურვილებს ანუ შედეგი რევოლუციისა არის გაზრდილი საზოგადოებრივი სიკეთე, რომლის მისაღწევადაც კონსეკვენციალისტური მოძღვრების თანახმად გამართლებულია მსხვერპლი. სამხედრო მოქმედებები უმრავლესობის ინტერესების დასაცავად უმცირესობის წინააღმდეგ მიმართული გამართლებულია. თუკი საერთო სიკეთე აღემატება ამ სიკეთის მისაღწევად გაღებულ მსხვერპლს ეს ქმედება გამართლებული იქნება. შესაბამისად, რევოლუცია კონსეკვენციალისტური მოძღვრების მიხედვით შესაძლოა გამართლებულად მივიჩნიოთ.

დეონტოლოგია საკითხს სხვაგვარად განიხილავს. დეონტოლოგიის მიხედვით ქმედების სისწორე დამოკიდებულია არა შედეგზე, არამედ ასრულებენ თუ არა ისინი ჩვენს მოვალეობებს. ის მოვალეობის ეთიკას წარმოადგენს და გვეუბნება, რომ წესები ყველამ ზედმიწევნით უნდა შევასრულოთ, ამიტომ შესაძლოა ვთქვათ, რომ რაღაც კუთხით ის უპირისპირდება მორალურ ვალდებულებებს. დეონტოლოგია უკეთესი შედეგის სანაცვლოდ მსხვერპლს არ ამართლებს, რადგან ამგვარი ქმედება არ ჯდება ზნეობის უმაღლეს პრინციპში. დაუშვებლია ერთი ადამიანის მოკვლა ხუთის გადასარჩენად, რადგან მკვლელობა ეწინააღმდეგება ზნეობის უმაღლეს პრინციპს. ამგვარად რევოლუცია დეონტოლოგიის მიხედვით გაუმართლებელია. ეს არის მკვეთრი გადახვევა დადგენილი წესებისგან და მათი სრული უგულებელყოფა, რევოლუცია არის უკიდურესი გამოხატულება დაუმორჩილებლობისა მაშინ, როცა დეონტოლოგია ქადაგებს წესების პატივისცემასა და მის სრულ აღსრულებას. თუმცა მორალურ ჩიხს ვაწყდებით, როცა წესების დამორჩილებით ჩვენ ვიღებთ სრულ უსამართლობასა და ადამიანთათვის საფრთხის შემცველ გარემოს. როგორ მოვიქცეთ მაშინ, როცა წესების დამორჩილებით ჩვენ უარს ვამბობთ საკუთარ კეთილდღეობაზე და ხშირ შემთხვევაში რისკის ქვეშ ვაყენებთ ჩვენს სიცოცხლეს?

აქ შეგვიძლია ვახსენოთ ბუნებითი სამართალი და აქვინელის ორმაგი ეფექტის დოქტრინა, რომელიც ერთგვარ გამოსავალს გვთავაზობს დეონტოლოგიური კატეგორიულობისგან. ორმაგი ეფექტის დოქტრინა გვეუბნება, რომ ქმედება გამართლებულია თუკი ის ექვემდებარება შემდეგ ოთხ პრინციპს:

• ქმედება უნდა იყოს „კარგი“ (ან სულ მცირე ნეიტრალური)
• ცუდი შედეგი არ უნდა იყოს თვითმიზნობრივი
• განზრახვა უნდა იყოს კარგი
• ქმედება ჩადენილი უნდა იყოს სერიოზული მიზეზების გამო

რევოლუციის დროს ქმედება, ანუ უსამართლბის წინააღმდეგ ბრძოლა, პროგრესისთვის თავგანწირვა კარგია, ცუდი შედეგი, ანუ მსხვერპლი, რაც შეიძლება მოჰყვეს რევოლუციურ მოძრაობას, არ არის გამიზნული, არამედ ის არის არასასურველი გვერდითი მოვლენა, რომელიც თან სდევს კარგი შედეგის მისაღწევად განხორციელებულ ქმედებას, განზრახვა, საზოგადოებრივი ცხოვრების და სახელმწიფოებრივი მოწყობის გაუმჯობესება, არის კარგი, მიზეზები რევოლუციისა  ცალსახად სერიოზულია, რადგან ემსახურება პროგრესს და არასახარბიელო პირობების გაუმჯობესებას. შესაბამისად, ცალკეულად რევოლუცია თავის თავში შესაძლოა მოიცავდეს შიდა არეულობასა და მსხვერპლს, რომელიც ეწინააღმდეგება ბუნებითი სამართლის კანონებს, მაგრამ ემსახურება კეთილ მიზნებს, ქმედება თავისთავად კარგია და კარგი შედეგი არ გამომდინარეობს უშუალოდ ქმედების ცუდი შედეგისგან. იმისათვის რომ ქმედება წარმატებით განხორციელდეს არ გვჭირდება მსხვერპლი, ის რევოლუციის არასასურველი გვერდითი მოვლენაა.

ამრიგად, ადამიანისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა ზოგჯერ შესაძლოა იქამდე გამწვავდეს, რომ საჭირო გახდეს რევოლუციური ხასიათის რეფორმები, საზოგადოებაში არსებულ დაძაბულობას, გაუარესებულ სოციალურ და პოლიტიკურ მდგომარეობას ვეღარ ცვლის მშვიდობიანი გამოსვლები და პროტესტი, არამედ საჭიროა უკიდურესი ფორმა, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანთა კეთილდღეობას. მიუხედავად იმისა, რომ რევოლუციამ შესაძლოა უარყოფით შედეგად მოგვცეს მსხვერპლი, ნგრევა და არეულობა, მისგან მიღებული სარგებელი გადაწონის ქმედებისგან გამოწვეულ დანაკლისს, რის გამოც კონსეკვენციალიზმის მიხედვით რევოლუცია გამართლებული იქნება. ქმედების სერიოზულობა, განზრახვა, მიზანი, რომელიც ემსახურება სიკეთეს კი ორმაგი ეფექტის დოქტრინის მიხედვით ითვლება მორალურად გამართლებულად, რის საფუძველზეც ვასკვნით, რომ რევოლუცია საზოგადოებრივი სიკეთის მისაღწევად მორალურად სწორი საშუალებაა.

More than one way to be a patriot

  ადამიანებმა შევქმენით სახელმწიფო, რომელიც ერთგვარად სოციალურ წესრიგს ემსახურება და მისი ვალია საკუთარი მოქალაქეების კეთილდღეობაზე და სხვა ნაკისრ ვალდებულებებზე იზრუნოს, რაც ინდივიდუალურია სხვადასხვა ტიპის სახელმწიფოებისთვის. სწორედ, ამგვარი როლის გამო, რომელსაც სახელმწიფო ჩვენს ყოველდღიურ ცხოვრებაში თამაშობს, ჩვენ გვიწევს ნდობა გამოვუცხადოთ მას და დავმორჩილდეთ- საზოგადოებრივი კეთილდღეობისთვის. ეს იმ შემთხვევაში თუ სახელმწიფო ყველა თავის ნაკისრ ვალდებულებას კეთილი და სამართლიანი განზრახვით ასრულებს. არისტოტელე საუკეთესო სახელმწიფოს და სახელმწიფოთა ცხოვრების საუკეთესო სახეს ადამიანთა უმრავლესობისთვის ასე აღწერს: „ესაა ისეთი ცხოვრება, რომელიც ხელმისაწვდომია მოსახლეობის უმრავლესობისთვის და ისეთი სახელმწიფო, რომელიც მისაღებია სახელმწიფოთა უმრავლესობისთვის.“

  გარდა იმისა, რომ სახელმწიფოს საკუთარ მოქალაქეებზე, უსაფრთხოებისა და კეთილდღეობის მხრივ, ნაკისრი აქვს რიგი ვალდებულებები, ჩვენც- მის მოქალაქეებს მოგვეთხოვება მშვიდობის შენარჩუნებაში წვლილის შეტანა. აქვე, შესაძლებელია, სახელმწიფო ხელისუფლება სრულიად საპირისპიროდ იქცეოდეს, ბოროტად იყენებდეს ძალაუფლებას და თავს არიდებდეს რეალურ ვალდებულებებს.

  სახელმწიფოსადმი გამომჟღავნებულ განწყობებს შორის პატრიოტიზმი ყველაზე მკაფიოა. ჭეშმარიტი პატრიოტიზმი გულისხმობს არა საკუთარი ქვეყნით აღფრთოვანებას, სიამაყეს, მისი წარსულის რომანტიზირებას, არამედ მისი მომავლისთვის ბრძოლას, გარჯას, ახალი ისტორიის დაწერას, რაც კეთილდღეობას მოუტანს სახელმწიფოსაც და თანამემამულეებსაც. რობერსპიერი ამბობდა: „სამშობლოსთვის ცოტა გაგიკეთებია, თუ ყველაფერი არ გააკეთე“. ამგვარი ხასიათი აქვს კლასიკურ პატრიოტიზმს.

  სამყაროში, სხვადასხვა ისტორიული მოვლენების მიმდინარეობის, განწყობების ცვალებადობისა და მრავალფეროვნების შედეგად, დაისვა კითხვა- არის თუ არა პატრიოტიზმი მორალური? მაკინტაერი, ამავე სახელობის ნაშრომში განიხილავს პატრიოტიზმის ორ ძირითად ბუნებას, ეს ორი გამოხატულება გვევლინება ყველაზე მნიშვნელოვნად. პირველი ეს არის მისი მორალური მხარე, რომელიც, როგორც იდეა მეცხრამეტე საუკუნეში ჩამოყალიბდა, მეორე- მისი საპირისპირო და კონტრასტული- ამორალური მხარე, რომელიც სამოციან წლებში გახდა აქტუალური და დიდი ინტერესი მოიპოვა. პატრიოტიზმის სწორი გაგებისთვის საჭიროა მისი გაგება მეტად გავშალოთ, მისი სამიზნე ობიექტი არის რაიმე კონკრეტული იდეალი, ხოლო შემდეგ ერი, რომელსაც გააჩნია ეს იდეალი, სწორედ ეს გრძნობა იდეალისადმი აღვივებს ერთგულებას კონკრეტული ქვეყნისადმი. ამავდროულად, პატრიოტიზმის გამომჟღავნება ქვეყნისადმი მხოლოდ მის წევრს შეუძლია. აქ, ჩნდება კითხვა, რატომ არ შეიძლება მე- ქართველს გამიჩნდეს პატრიოტული გრძნობები, დავუშვად, ამერიკის შეერთებული შტატების მიმართ და ვითვლებოდე პატრიოტად. მორალურად სრულიად გამართლებულია პატრიოტულ განწყობას ამჟღავნებდე ქვეყნის მიმართ, რომელშიც თავს ყველაზე კომფორტულად გრძნობ. სწორედ, ამგვარ გაგებას მივაკუთვნებთ მორალურს. მაგრამ აქ არის ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტი, პატრიოტიზმი არ უნდა ატარებდეს ანგარების ხასიათს, არ უნდა იყოს გამოწვეული რაიმეს მადლიერების შეგრძნებით. მე ვერ ვიქნები პატრიოტი ქვეყნის, მხოლოდ იმიტომ, რომ შემიფარა და ზრუნავს ჩემზე. ამაზე ძალიან რომ არ გამიგრძელდეს, განვიხილოთ პატრიოტიზმი ამორალურობის ჭრილში. ისტორიულად არ გაგვიჭირდება დამტკიცება იმისა, რომ პატრიოტიზმი, ასევე შეიძლება სხვის სიძულვილს მოიაზრებდეს, ყველაზე მკაფიო და ზუსტი მაგალითია- ჰიტლერი, იგი უდაოდ პატრიოტი იყო, მაგრამ ეს სახეშეცვლილი პატრიოტიზმი და ზღვარგადასული „ერთგულება“ ქვეყნისა, ამორალურობის ზენიტს აღწევდა.

  კონსეკვენციალიზმისთვის პატრიოტიოტული ზრახვები დამოკიდებულია მათ შედეგთა ეფექტიანობაზე. ანუ, პატრიოტიზმი გულისხმობს ყველაფერი გავაკეთოთ საუკეთესო შედეგის დასადგომად, ხოლო გამოწვეული უსიამოვნებები ჩავთვალოთ სიკეთის ჩადენის გარდაუვალ გვერდით მოვლენებად. ამგვარად, შეიძლება პატრიოტი აღმოჩნდეს ისეთი რეალობის წინაშე, როდესაც მოუწევს არჩევანის გაკეთება, მისი არჩვანი კი დამოკიდებული იქნება არა რაიმე მკაცრად განსაზღვრულ წესსა თუ მორალზე, არამედ შედეგის სარგებლიანობაზე. კონსეკვენციალისტი პატრიოტისთვის სამყაროში ყველანაირი სიკეთე რაოდენობრივად აღიქმება და გამოითვლება, უპირატესობა კი ყველაზე მომგებიანს ენიჭება, შედეგი მაქსიმალური უნდა იყოს საზოადოებრივი კეთილდღეობისთვის, როგორც ამბობენ- მიზანი ამართლებს საშუალებას. ამორალური პატრიოტიზმი კი, რომელიც მაკინტაერმა განიხილა შორსაა კონსეკვენციალუსტური პატრიოტიზმისგან. ისევ ჰიტლერის მაგალითზე განვიხილოთ, მისი მიზანი იმთავითვე არასწორი იყო, რადგან ის საზოგადოებრივ კეთილდღეობაზე საერთოდაც არ ზრუნავდა, ის ზრუნავდა კონკრეტული ჯგუფის კეთილდღეობაზე. სწორედ ამიტომ, პატრიოტიზმის კონსეკვენციალისტური გაგებაში არაფერია ამორალური.

  დეონტოლოგიისთვის პატრიოტიზმი კანონების, წესებისა და წესრიგის სრულ დამორჩილებასა, დაცვასა და მისთვის მსახურებას ეფუძნება. საკუთარი ქვეყნის და სახელმწიფოსადმი ზრუნვა და გარჯა მოისაზრებს სწორედ კანონის უზენაესობის დაცვას. ამგვარი ფილოსოფიისთვის ამორალურია ქმედებები, რომელიც სურვილებთან და ვნებებთანაა დაკავშირებული, ის რაც პატრიოტმა არასდროს უნდა დაკარგოს- რაციონალური აზროვნების უნარია, მან თავი უნდა მიუძღვნას მორალურ კანონებს. ამრიგად, დეონტოლოგი პატრიოტი შეიძლება წარმოგვიდგეს, როგორც სამართალდამცავი, რომლისთვისაც წმინდაა მორალი და კანონი და იბრძვის მისი სახელით, მის დასაცავად, იმისთვის, რომ სახელმწიფო და საზოგადოებრივი კეთილდღეობა უზრუნველყოს. კონსეკვენციალიზმისგან განსხვავებით, აქ აქცენტი ქმედებათა მიზეზზეა გადატანილი და არა შედეგზე, ამგვარად ქმედება წინასწარ განსაზღვრულია და მის უკან დგას მთავარი წესი/კანონი. ერთ-ერთი ამგვარი კანონი, მორალი არის ის, რომ არასწორია მკვლელობა უდანაშაულო ადამიანის. როგორც კონსეკვენციალიზმისთვის, არც დეონტოლოგიისთვის გულისხმობს პატრიოტიზმი ამორალურობას. არ შეიძლება ადამიანის ან ადამიანთა ჯგუფის მკვლელობა ფსევდო-პატრიოტული, ყოვლად აზრსმოკლებული მოტივით.

  საინტერესოა, ბუნებითი სამართლისთვის რას გულისხმობს პატრიოტიზმი. ძირითადი მცნებები ამგვარია: დავიცვათ და გავუფრთხილდეთ ადამიანის სიცოცხლეს, გავამრავლოთ და განვანათლოთ შთამომავლობა, ვირწმუნოთ ღმერთი და თაყვანი ვცეთ მას და ვიცხოვროთ საზოგადოებაში. პატრიოტიზმი კი, ჩამოთვლილ ღირებულებებზეა დაფუძნებული, რადგან  სწორედ ამ მცნებების საფუძველზე შეიძლება ჩამოყალიბდეს საყოველთაო მშვიდობა და კეთილდღეობა. პატრიოტისთვის, რომელიც ბუნებითი სამართლის თეორიას ეყრდნობა, აუცილებელია ბუნებითი კანონების დაცვა, განმტკიცება და მასზე ზრუნვა. ღმერთის მიერ არსებითად ჩანერგილი კეთილისა და ბოროტის გარჩევის შესაძლებლობა არის პატრიოსთვის მამოძრავებელი რწმენა, მაშასადამე წინა შემთხვევებისგან გასხვავებით პატრიოტიზმი ეთიკის ამ თეორიისთვის თეოლოგიურ მოტივზეა დაფუძნებული. პატრიოტი, ამ შემთხვევაში, მოქმედებს ღმერთის სახელით, იმის რწმენით, რომ ყველაფერი რაც კეთილად, ან ბოროტად მიაჩნია სწორედ ამგვარია. ბუნებითი სამართალი ამბობს, რომ ადამიანი არასდროს უნდა გამოიყენო საშუალებად და საჭიროა ვიცხოვროთ ისე, რომ ვიზრუნოთ სხვა ადამიანების სიცოცხლეზე. არც ბუნებითი სამართალი ამართლებს ჰიტლერის ამორალურ პატრიოტიზმს, რომელმაც ჰოლოკოსტი მოაწყო და 6 მილიონი ებრაელი ამოხოცა, ისევ და ისევ სულელური პატრიოტული მოტივებით.

  როგორც ჩანს, პატრიოტიზმი სხვადასხვა ეთიკის თეორიებისთვის განსხვავებულად აღიქმება, გამომდინარე მათი ხასიათიდან, მაგრამ არცერთისთვის ის არ მოიაზრებს ამორალურობას. საბოლოოდ, მაკინტაერი პატრიოტიზმს ასე აღიქვამს: იგი არ მოითხოვს შენგან რომელიმე პოზიციას, გიყვარდეს შენი ქვეყანა, თუ გძულდეს.

დაბადებიდან სილივრუს სარკემდე

დავიბადე. არც კი ვიცი სად, მაგრამ მაინც ვიზრდები. ცოდნა მემატება, ჯერ ისიც კი არ ვიცი საიდან მოვიდა ეს ცოდნა, მაგრამ რატომღაც მისი მჯერავს, გადამოწმებით, თუ მის გარეშე. საზოგადოების პროდუქტი ვარ თუ სახელმწიფოსი? ან საერთოდ, ეს რას ნიშნავს? მე ხომ ჩემი რაციონალურობა შერჩენილი მაქვს. მაგრამ მაინც ორი წლის ბავშვს რო ეუბნევიან ძაღლს დაუძახეო და ისიც დაფიქრების გარეშე ეძახის, ეგრე მგონია თავი. მას, უბრალოდ, უთხრეს და მანაც დაუძახა. და იქნებ მეც ასე ვიძენ ცოდნას? მორალს? სად ვანსხვავებ ჭეშმარიტს და მცდარს? ამაზეც ხომ მეუბნევიან ასეაო, თან ყველა ფილოსოფია, რელიგია თუ პოლიტიკური მიმდინარეობა ცალ-ცალკე. ყველა თავისას გაიძახის, ყველას საკუთარი ჭეშმარიტება აქვს.

კონსეკვენციალიზმს საკუთარი უპირატესობის სწამს. მისთვის მნიშვნელოვანია ერთი ადამიანის სანაცვლოდ გადარჩენილი ხუთი ან თუნდაც მეტი სიცოცხლე. მაგრამ ის ერთი ადამიანი მე რომ ვიყო, მომეწონებოდა კი სხვათა გადარჩენა? გასაგებია, საზოგადოებრივი სარგებელი ბევრად მნიშვნელოვანია. მაგრამ რა აზრი აქვს იმ საზოგადოებრივ სარგებელს, მე თუ თავად აღარ ვიარსებებდი? მაგრამ ის ერთი ადამიანი სხვა რომ ყოფილიყო და მე რომ იმ ხუთში ვყოფილიყავი, მაშინ? ალბათ, იმ ერთს გავკიცხავდი, მან ხომ მე არ გადამარჩინა და ეგოისტურად მოიქცა.

გინდ დეონტოლოგია. რატომ მეუბნევა, რომ ქურდის შემოჭრის დროს, მას სიმართლე უნდა ვუთხრა და ამით სხვა დავღუპო? სად გადის ზღვარი აქ მორალს შორის? მისთვის მორალი მაქსიმაა, უეჭველი ჭეშმარიტება, მაგრამ ჩემთვის რომ ასე არ არის, მაინც უნდა დავიცვა დეონტოლოგიის წესები? მაგრამ რო არ დავიცვა, ამით ხომ ამორალური გამოვჩნდები. სამაგიეროდ, კონსეკვენციალიზმის მიხედვით, ჭეშმარიტს ვაკეთებ, მაგრამ მაინც ვერ ვგრძნობ, რომ ეს რაღაც ისაა, რისი გაკეთებაც მინდა.

და ბუნებითი სამართალი? დავუჯერო თომა აქვინელს? მაგრამ, რავი, სიკეთის კეთება? და მაინცდამაინც, მისი პრინციპებიც რომ არ მესადაგება? ან თუნდაც, ღვთაებრივი სამართალი. იქნებ, ღმერთი არ მწამს და მაგ დროს რა ვქნა?

უბრალოდ, რატომ უნდა მივემხრო ისეთ ფილოსოფიას, რომელიც არ მსურს. ჩემი ირაციონალურობის დასაძლევად?

კიდევ ერთია, კონსტრუქტივიზმი. რახან ადამიანმა შექმნა საზოგადოებრივი ინსტიტუტები და ცივილიზაცია, მასვე ევალება, მისი სურვილების დაკმაყოფილების მიზნით, მათ შეცვლაზე ფიქრი. მაგრამ ისინი ისეთ წესებს აღიარებენ, რომლებიც ცხადადაა გაცნობიერებული. აი, ისევე ცხადად და საჭიროებისამებრ, როგორც სიტყვები დგანან წინადადებების შესაქმნელად.

მაგრამ იმათ რა ვუყო, რომლებიც ასე არ არიან? ისეთებს, რომელთაც სიტყვებით ვერ გამოვხატავ. მაგალითად, „სამართლის გრძნობა’’, რომელიც არც კი ვიცი საიდან წარმოიშვა, ყოველ ფილოსოფიაშიც თავისი ახსნა აქვს, ხოლო ჩემს არსებაში კი, რომელიც არც ერთ ფილოსოფიას, რელიგიას თუ იდეოლოგიას არ იზიარებს, მაინც სხვა მნიშვნელობისაა.

და იქნებდა ამ ჩემს ამჟამინდელ აზროვნებასა თუ მორალზე საზოგადოებამ ან თუნდაც სახელმწიფომ იმოქმედა? მე ხო თავიდანვე ამ სამყაროში უმწეო ბავშვივით ვარ, რომელსაც რასაც ეუბნევიან აკეთებს, ანდაც, იჯერებს. მშობლებს უჯერებს, მშობლები ცალკე მათ მშობლებს და ასე. შეიძლება ვიფიქროთ, რომ წინაპრები გვკარნახობენ ჩვენი ცხოვრების გზას თუ უბრალოდ ჩვენ გარშემო მყოფი ხალხი?

იქნებ, მართლაც, საზოგადოება და სახელმწიფო აყალიბებს პიროვნებას? ან თუნდაც, საზოგადოება ან ინდივიდი აყალიბებს სახელმწიფოს? თავიდანვე ხომ ნილოსმა განაპირობა სახელმწიფოს გაჩენა, მაგრამ საზოგადოების გარეშე როგორ იარსებებდა? შემდგომ ცალკე სხვა ქვეყნებში ცივილიზაციაც აყვავდა. ამან კიდევ ცივილიზებული და ბარბაროსი ხალხი წარმოშვა. მაგრამ რომ არა წესები, კანონები და მათით წარმოქმნილი მორალი, შესაძლებელი იქნებოდა კი სახელმწიფოს ნორმალურად ფუნქციონირება? გვქონდა ტირანიაც, დემოკრატიაც და ოლიგარქიაც. ყოველი წყობა განსხვავებულ წესს ემორჩილებოდა, მაგრამ სახელმწიფო მაინც ერქვა. და საიდან მოდიოდა ეს წესები? მათი ისტორიიდან? რომელიმე ფილოსოფიური მიმდინარეობიდან? წინაპრებიდან? რაციონალურობიდან? თუ უბრალოდ, ინდივიდიდან?

იქნებ მეცნიერების განვითარების შემდგომ, მეცნიერებიდანაც წამოვიდა? პოზიტივიზმისგან. მაგრამ მეცნიერება კი ითვალისწინებდა ადამიანის ღირებულებებს? გალილეომ ტელესკოპში, რომ იუპიტერი დაინახა, მაგ დროს ფიქრობდა საერთოდ ღირებულებებზე?

ამიტომაც, როგორ ჩამოაყალიბებენ ისინი ინდივიდს? ბეთჰოვენის ტალანტი ჰო მათი ბრალი არაა, მისი ნიჭი თავად მისი ბრალია. კი, შეიძლება მუსიკალურ ოჯახში იზრდებოდა, მაგრამ რა აზრი აქვს აღზრდას, თუ თავად ის ვერ შეიყვარებდა მუსიკას და დამოუკიდებლად არ შექმნიდა გენიალურობას.

ჰარი პოტერშია, სილივრუს სარკე. ადამიანის ღრმა სურვილებს აჩენს. არანაირი მორალი, კანონი, წესი, საზოგადოება, იდეოლოგია თუ ნებისმიერი სხვა რამ. უბრალოდ, პიროვნება სარკეს უყურებს და მის თავს ხედავს. იქნებ ჩვენც გვმართებს ამ სარკეში ჩახედვა? მასში ჩახედვის მერე, შეიძლება მოგვინდეს რომელიმე ფილოსოფიის გაზიარება, მაგრამ ეს უფრო მეტად ჩვენი სურვილი იქნება და არა ვალდებულება. ოღონდ, ამ სურვილმა დამოუკიდებლობა და არჩევანი უნდა მოგვანიჭოს, ხოლო რაციონალურობა და აზროვნება არ დაგვაკარგვინოს.

სახელმწიფო-წესრიგის გარანტი თუ ქაოსის გამომწვევი?

მანამ, სანამ სახელმწიფოსმაგვარი წარმონაქმნების ფორმირება დაიწყებოდა, ადამიანები ცხოვრობდნენ ყოველგვარი ფორმალური წეს-კანონების გარეშე. ამგვარ ,,ქვეყანაში“ მცხოვრები ხალხის მდგომარეობა, თომას ჰობსის მიხედვით აღიწერებოდა, როგორც ბრძოლა, რომელშიც ყველა ყველას წინააღმდეგაა. გამუდმებულ შიშსა და ტერორში ცხოვრების თავიდან ასარიდებლად, ადამიანები მივიდნენ იმ აზრამდე, რომ საჭირო იყო შეთანხმება, რაღაც ძირითადი უფლებების გამოკვეთა და დათმობა, რათა სუვერენული ერთობა შექმნილ-შენარჩუნებულიყო. ამ უფლებების დათმობით ისინი თავიანთი ნებითვე ექვემდებარებოდნენ რაღაც ორგანიზაციას, რომელსაც ისინი უნდა დაეცვა. დღევანდელი სახელმწიფოს ძირითადი მიზანიც, იდეაში, სწორედ ეს არის- დაიცვას საკუთარი მოქალაქეები და იზრუნოს მათ კეთილდღეობაზე.
ეს ყველაფერი თითქოს ძალიან მომხიბვლავად ჟღერს-მე, მართალია, უფლებას ვაძლევ სახელმწიფოს, შემიზღუდოს თავისუფლება, მაგრამ სამაგიეროდ ის მე დამიცავს ბოროტებისაგან. დამიცავს ქურდისაგან, დამიცავს მკვლელისა და მოძალადისაგან, დამიცავს თაღლითობისგან. უზრუნველყოფს ჩემს განათლებას და საზოგადოების სრულყოფილ წევრად ჩამოყალიბებას. მაგრამ რა ხდება მაშინ, როცა ამასობაში სახელმწიფოს ხელში ჩვენი იმაზე მეტი უფლება აღმოჩნდა, ვიდრე გააზრებული გვაქვს? როცა სახელმწიფო ჩვენი უფლებების შეზღუდვას არა ჩვენი, არამედ თავის სასიკეთოდვე იყენებს? რა ხდება მაშინ, როცა გადასახადები სახელმწიფოს ბიუჯეტში მიდის და იმის ნაცვლად, რომ ისევ ჩვენვე მოგვხმარდეს, უგზო-უკვლოდ იკარგება? რა ხდება მაშინ, როცა ჩვენ ამას ვამჩნევთ, ხმას ვიმაღლებთ და პასუხს ვთხოვთ სახელმწიფოს მმართველებს? რას ვიღებთ ჩვენ მიერ შეკვეთილი მშვიდობის სანაცვლოდ? -თვალში ტყვიას, კეფაში-გაყინული წყლის ჭავლს.
მაშ, სად არის ჩვენ მიერ მოთხოვილი დაცულობა, სამართლიანობა, თანასწორობა, მშვიდობა, სოლიდარობა და კაცთა შორის სათნოება? სახელმწიფო და მთავრობა ხომ სწორედ იმიტომ შევქმენით, რომ ჩვენი უფლებები დაეცვა? მაშ, რა ბზიკმა უკბინა ჩვენს მმართველებს, ჭეშმარიტების გზის ღერძულა ხაზი რომ გადაუკვეთავთ? მათი ქმედებები, ,,ჩვენივე უსაფრთხოების დაცვის მიზნით“ გამართლებული, რეალურად, საზოგადოებაში შეუჩერებელი პროტესტის ტალღას იწვევს. პროტესტი-გამოსვლებს, მსვლელობებს, აქციებს, მიტინგებს. ეს ყველაფერი ძალიან შორსაა წესრიგისა და სიმშვიდისაგან.
გამოდის, ის, რისთვისაც დავთმეთ ჩვენი სრული და შეუზღუდავი თავისუფლების გარკვეული ასპექტები, ის, რისთვისაც შევქმენით მთავრობები, ის, რისთვისაც ჩვენივე ნაშრომ-ნაწვალებ ხელფასების ნაწილს ვთმობთ, ამაო ყოფილა. მაშ, რაღა საჭიროა სახელმწიფო? რა საჭიროა მთავრობები? შედეგად ვასკვნი, რომ სახელმწიფო და კანონები წესრიგს კი არ ამყარებს, უარესი არეულობისაგან გვიცავს.

სოციალური ხელშეკრულება ანუ რწყილი და ჭიანჭველას ამბავი

რატომ წარმოიშვა სახელმწიფო? რატომ დასჭირდათ ადამიანებს ისეთი ორგანიზაციის შექმნა, რომელიც მათ თავისუფლებას გარკვეულწილად შეზღუდავდა და დაუწერსებდა მათ კანონებს, რომელთა შესრულება ყველასათვის აუცილებელი იქნებოდა? შევეცდები ეს პრობლემა სამი სხვადასხვა ფილოსოფიური მოძღვრების საფუძველზე განვიხილო.
ჰედონისტიკა ცხოვრების უმნიშვნელოვანეს მიზნად სიამოვნების მიღებას მიიჩნევს, ნებისმიერი სახის დისკომფორტი მიუღებელია. ადამიანი აკეთებს იმას რაც სურს, რათა მიიღოს სიამოვნება, თუმცა ეს სიამოვნება არ არის გაწერილი დიდხნიან პერიოდზე. ჩნდება კითხვა- თუ მსოფლიოში ყველა ადამიანი გააკეთებს იმას რაც სურს და როცა სურს, რას დაემსგავსება დედამიწა? სამოთხეს, სადაც ყველა ბედნიერია თუ ჯოჯოხეთს, რომელიც ქაოსითა და უბედურებებითაა სავსე? ჩემი აზრით რთულია ასეთ პირობებში მიაღწიო ჰარმონიას, რადგან ყველა მხოლოდ საკუთარ თავსა და სიამოვნებაზეა კონცენტრირებული, მათთვის ნაკლებად მნიშვნელოვანია საყოველთაო ბედნიერება და სიმშვიდე. ის რაც ჩემთვის სიამოვნების მომტანია არის თუ არა იგივე შედეგის მომტანი სხვებისთვის? რიგ შემთხვევბში შეიძლება თანაბარი სიამოვნება მიიღოს რამდენიმე ინდივიდმა, თუმცა უმეტეს შემთხვევბში ეს ასე არ არის. ადამიანი, როგორც სოციალური არსება ბოლომდე ვერასოდეს უგულებელყოფს იმას რომ სხვათა დამოკიდებულება მისთვის უმნიშვნელოა, საბოლოოდ საჭირო გახდება რაღაც დათმობებზე წასვლა რათა სამყაროში თანასწორი ბედნირების დონესთან მიახლოებული ცხოვრება იყოს შესაძლებელი.
დეონტოლოგია ფილოსოფიურ-ეთიკური მოძღვრებაა, რომელიც ადამიანის ქცევას განსაზღვრავს მსოფლიოში აღიარებული მორალური კანონებით. ეს მოვალეობის ეთიკაა, რომელიც ადამიანებს ავალდებულებს კონკრეტული წესების მიყოლასა და კანონების დაცვას. ისეთი სისტემები, რომლებიც გაწერილი წესებისა და კანონების მიხედვით ამყარებენ სახელმწიფოში მშვიდობას წარმოადგენს დეონტოლოგიის მაგალითს, თუმცა ზოგჯერ ისე ხდება, რომ სახელმწიფო საკუთარ თავს ბევრის უფლებას აძლევს, რის შედეგადაც იქმნება ბიუროკრატიული სახელმწიფოები. ადამიანისთვის რთულია ამგვარ სახელმწიფოში ცხოვრება, რადგან მისი თავისუფლება თითქმის მთლიანადაა შეზღუდული და კონტროლირებული. დეონტოლოგია შეიძლება მივიჩნიოთ ადამიანთა გაერთიანების შედეგად ბალანსირებული ცხოვრებისკენ მიმავალი გზად, თუმცა საფრთხილოა ის საკითხი, თუ რამდენის უფლებას ვაძლევთ სახელმწიფოს, ბოლს და ბოლოს არ უნდა დაგვავიწყდეს რომ სახელმწიფო რომელიც ხალხის მიერაა შექმნილი სწორედ ამ ხალხზე და მათ კეთილდღეობაზე უნდა იყოს კონცენტრირებული.
საბოლოოდ, განვიხილავ ბუნებითი სამართლის ფილოსოფიას, კერძოდ კი ჰობსის ბუნებით მდგომარეობას. ის მიიჩნევდა რომ ადამიანები დაბადებიდან იმყოფებიან „ბენებრივ მდგომარეობაში“, როცა მათ აქცთ შეუზღუდავი თავისუფლება, ხოლო მათი ქცევა ფოკუსირებული არის საკუთარი სურვილებისა და მიზნების შესრულებაზე. ბუნებით მდგომარეობაში არ არსებობს რამე, რისი გაკეთებაც ადამიანს ეკრძალება, ასეთ დროს ადამიანს შეუძლია თავს ყველაფრის გაკეთების უფლება მისცეს, თუმცა რამდენად კარგ შედეგებამდე შეიძლება მივიდეს ადამიანის ამგვარი თავისუფლება? ადამიანი დაბადებიდანვე თვითგადარჩენაზეა კონცენტრირებული ამიტომ ნებისმიერი საფრთხის თუ დისკომფორტის მომტანი რამ მისთვის არასასურველია, ნიშნავს თუ არა ეს რომ ადამიანებს შეუძლიათ საკუთარი სურვილების დაკმაყოფილების გამო გზაზე გადაღობილი სხვა ადამიანების მოკვლა? დიახ, მათ ყველაფრის უფლება აქვთ, რაც საბოლოოდ მიგვიყვანს სრულ ქაოსამდე. ჰობსისეულ სახელმწიფოს მოდელში, სადაც ყველა ადამიანი თავის ბუნებრივ მდგომარეობაში იმყოფება და შეუზღუდავად მოქმედებს, საბოლოოდ იქმნება ქაოსი, ომი და სხვა არასასურველი რამ. ჰობსი მიიჩნევდა, რომ ამგვარი სიტუაციის თავიდან ასარიდებლად საჭირო იყო გარკვეული მაიძულებელი მექანიზმის შექმნა, რომელიც დაარეგულირებდა ადამიანთა ქცევას და სამყაროში ჰარმონიას შემოიტანდა.
ზემოთ განხილული სამი ფილსოფიური მოძღვრების შედეგად შეიძლება გამოვიტანოთ საერთო აზრი- ადამიანები თანხმდებიან იმაზე, რომ დათმონ საკუთარი უფლებების ნაწილი, რათა მიღწეული იქნეს საყოველთაო მშვიდობა და ბედნიერება. ისინი თანხმდებიან ზოგად პრინციპებზე და საკუთარი თავისუფლების ნაწილის დათმობით სარგებელს იღებენ როგორც თავად, ისე სხვებიც. სწორედ ესაა სოციალური ხელშეკრულება, საერთო შეთანხმება რაღაცის დათმობის და სანაცვლოდ სტაბილური საცხოვრებელი გარემოს მიღება, სადაც საფრთხე მაქსიმალურად შემცირებულია, შენი აზრი ისეთივე მნიშვნელოვანია, როგორც სხვისი, ყველა ადამიანი თანასწორია და სხვა. თავდაპირველი კითხვის პასუხიც სწორედ სოციალური ხელშეკრულება გახლავთ. სახელმწიფო ის ორგანოა, რომელიც უზრუნველყოფს ადამიანთა თავისუფლებას კანონის ფარგლებში, სწორედ სახელმწიფოა კანონების შემმუშავებელი, რომელიც შემდგომ განსაზღვრავს ადამიანთა კეთილდღეობას, ის ხალხის მიერაა არჩეული და მნიშვნელოვანია, აუცილებელიც კი, რომ ის სწორედ მათზე იყოს კონცენტრირებული.

პეტრარკა: vita activa თუ vita contemplativa?

ადამიანის ცხოვრება და მისი მიმართება საზოგადოებასა და სახელმწიფოსთან შეგვიძლია ორგვარად, როგორც წესი, ერთმანეთის საპირისპირო მდგომარეობებით დავახასიათოთ - ერთის მხრივ საუბარია vita activa-ზე („აქტიური ცხოვრება“), რომელიც გულისხმობს აქტიურ სამოქალაქო ცხოვრებასა და საზოგადოებრივი თუ პოლიტიკური ვალდებულებების გათავისებას, ხოლო მეორე მხარეს ვხვდებით vita contemplativa-ს (“მჭვრეტელობითი ცხოვრება“), რომელშიც მოიაზრება ერთგვარი განრიდება სოციალური ცხოვრებისგან სამყაროსა და საკუთარი თავის შეცნობის მიზნით. სხვადასხვა ფილოსოფიური სისტემა ამ ორ კატეგორიას განსხვავებული მიზეზების გამო ანიჭებს უპირატესობას მეორესთან შედარებით. ამ თვალსაზრისით, ვფიქრობ, საინტერესო იქნება ფრანჩესკო პეტრარკას, რენესანსისა და ჰუმანიზმის წარმომადგენლის, შეხედულების გაანალიზება. პეტრარკას „De vita solitaria-ში” ცალსახად გამოკვეთილია განმარტოებისა და აქტიური ცხოვრებისგან განრიდების მნიშვნელობა და, ამავე მსჯელობაზე დაყრდნობით, ცდილობს, გასცეს იმ კითხვას პასუხი, რომელიც ალბათ ადამიანთა ცხოვრების განუყოფელი ნაწილია: შეუძლია თუ არა ადამიანს უარი თქვას სამოქალაქო ვალდებულებებსა თუ შეთანხმებებზე და არ მიიღოს მონაწილეობა მისთვის არასასურველ პოლიტიკურ პროცესებში?

ფრანჩესკო პეტრარკა „De vita solitaria-ში“ სრულიად ახლებური განმარტოებული ცხოვრების მოდელს წარმოგვიდგენს, განსხვავებულს ქრისტიანულ ტრადიციაში არსებული მონასტრული ცხოვრებისა და მასთან დაკავშირებული წესებისგან, რომელიც თავისი მნიშვნელობისა თუ გამართლებულობის დასაბუთებას ფაქტობრივად არ საჭიროებდა. ცხოვრების ახალ ფორმას, რომელსაც პეტრარკა ე.წ. otium litteratum-ს უწოდებს, მიიჩნევს ერთგვარ უნივერსალურ ფენომენად: იმპულსად, რომელიც ადამიანებს (მიუხედავად განსხვავებული ისტორიული თუ გეოგრაფიული კონტექსტისა) ახასიათებთ და უბიძგებს საზოგადოებრივი ურთიერთობებისგან განრიდებისა და განმარტოებისკენ. ამასთან დაკავშირებით მოყავს შესაბამისი მაგალითებიც: ადამიდან დაწყებული რომაელი იმპერატორებითა და დრუიდებით დამთავრებული. პეტრარკას მიხედვით, განმარტოების მოყვარულ ადამიანებს არ ახასიათებთ სიმპათია ბრბოს მიმართ, რომლებიც მათთვის მთლიანად კაცობრიობის სახესა და ბუნებას გამოხატავს. თავადაც აღწერს საკუთარ ზიზღს ქალაქის ცხოვრებასა და ადამიანთა ამორალური ქცევის მიმართ. პეტრარკასეული vita contemplativa წარმოადგენს ადამიანის მორალურ და ინტელექტუალურ განვითარების პროცესს, რომელიც აბსოლუტურად განსხვავდება საზოგადოებაში მიღებული განათლებისა თუ ხელობისგან და უფრო მეტად გამოხატავს იმ ცოდნასა თუ სიბრძნეს, რომელიც ადამიანში აყალიბებს სათნოებასა და ღირებულებათა სისტემას. ვფიქრობ, აღსანიშნავია, სტოიციზმისა და სენეკას გავლენა პეტრარკას მოსაზრებაზე. სენეკა მიიჩნევდა, რომ ბრძენი ადამიანისთვის დასაშვებია, განერიდოს საზოგადოებრივ ცხოვრებას თუკი ეს უკანასკნელი არაკეთილსინდისიერ გარემოს წარმოადგენს. Otium, ანუ მოცალეობა, არ წარმოადგენს პასიურ მდგომარეობას, პირიქით, ხასიათდება აქტიურობით, რადგან ადამიანს საშუალება ეძლევა სამყაროს შეცნობისა და ფუნდამენტურ კითხვებზე პასუხის გაცემის, რაც მთლიანობაში კაცობრიობისთვის სასარგებლო ქმედება გამოდის.

აღსანიშნავია ისიც, რომ პეტრარკა მჭვრეტელობითი ცხოვრების უპირატესობის დასაბუთებისას არ გულისხმობს იმას, რომ ცხოვრების აქტიური ფორმა რაიმე თვალსაზრისით დასაკნინებელია. მისი მთავარი მიზანი მხოლოდ და მხოლოდ დასაბუთებაა იმის, რომ საზოგადოებრივ და პოლიტიკურ მოღვაწეობაზე უარის თქმა დასაშვებია და გამართლებული, რასაც უკვე არსებული ფილოსოფიური სისტემები მაინცდამაინც არ იზიარებდნენ. მაგალითისთვის, არისტოტელეს მიხედვით, “ადამიანი პოლიტიკური ცხოველია”, რომელიც თავის ბუნებასა და სათნოებებს სრულიად სწორედ აქტიური ცხოვრების, პოლისის ფარგლებში გამოხატავს. ხოლო ის ვინც საზოგადოებისგან დაშორებულია, „ან მხეცია ან ღმერთი“. პეტრარკას პასუხი არისტოტელეს ამგვარ მოსაზრებაზე მდგომარეობს შემდეგში, რომ ადამიანის განმარტოებული ცხოვრება ემსახურება კაცობრიობის კეთილდღეობას (აქ შეიძლება ითქვას, სენეკას მოსაზრებასაც იმეორებს). გარდა ამისა, ადამიანს მარტოობაშიც შეუძლია საკუთარი სათნოებების რეალიზაცია (საზოგადოებისგან დამოუკიდებლად). გარდა ამისა, კრიტიკის სახით ამატებს, რომ ნებისმიერი პიროვნება სოციალური იერარქიის პირობებში, რაც არ უნდა სათნო ადამიანის დაქვემდებარების ქვეშ იყოს, ის მაინც ვერ იქნება ბოლომდე თავისუფალი, რაც, ვფიქრობ, განსხვავდება მჭვრეტელობითი ცხოვრებისთვის დამახასიათებელი მდგომარეობისგან.

პეტრარკას შეხედულება განსხვავდება ასევე ავგუსტინეს მოსაზრებისგან, რომლის მიხედვითაც ადამიანს არ შეუძლია უარი თქვას სამოქალაქო ვალდებულებებზე და შესაბამისად, მოჰყავს რომის იმპერიის მაგალითი. ავგუსტინეს მიხედვით, ქრისტიანებს არ უნდა ეთქვათ უარი ვალდებულებებზე, რომლებიც სახელმწიფოს მიმართ ჰქონდათ, მიუხედავად იმისა, რომ იმპერიის ღირებულებები ფაქტობრივად სრულიად ეწინააღმდეგებოდა ქრისტიანულ მოძღვრებას. ამ თვალსაზრისით, საზოგადოებრივი მოვალეობების შესრულება პირდაპირაა კავშირში მიწიერი სამართლიანობის აღსრულებასთან - დაახლოებით საუბარია პრინციპზე, რომელსაც სახარებაში ვხვდებით: „მიეცით კეისარს კეისრისა და ღმერთს ღმრთისა“. პეტრარკასთვის დაუშვებელია იმის მორჩილება, რაც ადამიანისთვის მიუღებელია. სახელმწიფო მხოლოდ მაშინ იმსახურებს ერთგულებას, როცა ის (პიროვნების აზრით) სამართლიანია. პეტრარკას პოლიტიკური თეორია, ვფიქრობ, ამ ნაწილშია საინტერესო, რადგან მისთვის სამოქალაქო თუ პოლიტიკური ვალდებულებები არსებობს იქამდე, სანამ ის დამოუკიდებლად, საკუთარი განსჯით გადაწყვეტს, რომ იყოს მისი შემსრულებელი.

საინტერესოა ისიც, თუ რა მოხდება იმ შემთხვევაში, როცა გადავწყვეტთ პეტრარკას vita contemplativa ვაქციოთ ნებისმიერი ადამიანისთვის აღიარებულ ცხოვრების ფორმად - შეექმნება თუ არა ამით რაიმე საშიშროება სახელმწიფოს, მის ფუნქციონირებასა და საზოგადოებრივ კეთილდღეობას? პეტრარკას, მიმაჩნია, რომ საკმაოდ არადამაჯერებელი და მარტივი პასუხი აქვს - მისი აზრით, შეუძლებელია მოცემული ჰიპოთეტური ვითარების რეალურად განხორციელება, რადგანაც ადამიანები უმეტესწილად უბრალოდ არ აირჩევენ ცხოვრების ამგვარ წესს - პეტრარკა მჭვრეტელობით ცხოვრებას არ განიხილავს მოვალეობად, არამედ ინდივიდუალურ, თავისუფალ გადაწყვეტილებად.

საბოლოოდ შეიძლება ითქვას, რომ ფრანჩესკო პეტრარკა “De vita solitaria-ში“ ცდილობს განიხილოს, თუ რატომ შეუძლია ადამიანს უარი თქვას აქტიურ ცხოვრებასა და სამოქალაქო ვალდებულებებზე და ამავდროულად გამოკვეთოს მჭვრეტელობითი ცხოვრება, როგორც იმავენაირად მნიშვნელოვანი (მეტი თუ არა) მდგომარეობა და არჩევანი.

პატრიოტიზმის პრობლემა 21-ე საუკუნეში - ანუ, როგორ ვერ ვიჭერთ ოქროს შუალედს

ადამიანი და სახელმწიფოს საკითხი ყოველთვის საინტერესო იყო, როგორც ფილოსოფოსებისთვის, ასევე პოლიტოკესბისთვისა და დიდი მოაზროვნეებისთვის. მიმართება ამ ორს შორის შესაძლოა განვიხილოთ ბევრი სხვადასხვა კუთხით ანუ, ადამიანი, როგორც სახელმწიფოს მოქალაქე , თუ ადამიანი როგორც სახელმწიფოს შემდგენი ნაწილი, თუ ეს ორი როგორც უბრალოდ ორი ცალ-ცალკე აღებული სუბსტანცია, რომლებიც უბრალოდ თანაარსებობენ. საინტერესოა მათშორის ურთიერთ დამოკიდებულება- ერთის მხრივ  სახელმწიფო ვერ იარსებებს თუ არ ჰყავდა მოქალაქე და მეორეს მხრივ, თანამედროვე ადამიანს სჭირდება სახელმწიფო, როგორც რაღაც კანონზომიერი სისტემა რომლშიც ის იცხოვრებს, სხვანაირად იქმნება ქაოსი.

სანამ უშუალოდ პატრიოტიზმის საკითხს შევეხები,  მინდა განვიხილო რიგითი, თანამედროვე ადამიანი, რომელიც ცხოვრობს განვითარებად ქვეყანაში. ვთქვათ, რომ ეს ადამიანი არის საშუალო ასაკის, დაახლოებით 35 წლის. ამ დროს, საშუალოდ, ადამიანებს უკვე დასრულებული აქვს განათლების მიღება, უკვე შექმნეს გარკვეული კარიერა, შესაძლოა ოჯახიც და იმყოფებიან ცხოვრების შედარებით სტაბილურ ფაზაში, თუმცა პენსიამდეც ბევრი უკლიათ. როგორია ასეთი ადამიანის დამოკიდებულება იმ სახელმწიფოს მიმართ რომელშიც ის ცხოვრობს?  ძირითადად დამოკიდებულება არის უკმაყოფილო, შესაძლოა არ მოსწონდეს მმართველი პარტია, არ მოსწონდეს ეკონომიკური მდგომარეობა, ქეყნის ინფრასტრუქტურული კეთილმოწყობა და ა.შ. თუმცა, რომ ჰკითხოთ თვითონ რას აკეთებს ქვეყნისთვის, ეს საშუალო დამიანი გიპასუხებთ რომ იხდის გადასახადებს, და ხარჯავს ეროვნულ ვალუტას ქვეყნის შიგნით, ანუ ამდიდრებს ქვეყნის ბიუჯეტს, ხოლო ქვეყანა მისთვის განსაკუთრებულს არაფერს აკეთებს. რომ ჰკითხოთ არჩევნებში იღებს თუ არა მონაწილეობას, პასუხი 50-50-ზეა გააჩნია ქვეყანას - ან გეტყვით კი-ს ,მაგრამ ვერ ხვდება რა აზრი აქვს მონაწილეობის მიღებას , ან იტყვის არა-ს, ხოლო მიზეზი იგივეა- ვერ ხვდება რა აზრი აქვს მის ხმას. ჩემი აზრით არჩევნებში მონაწილეობა არის თანამედროვე სამყაროში, ერთ-ერთი პირველი ნაბიჯი პატრიოტიზმისკენ, რომელიც ,ისედაც, თითქმის ნულზე გვყავს დაყვანილი. ახალგაზრდების უმეტესობას სურს ქვეყნიდან გაქცევა (საქართველოსა და სხვა პოსტსაბჭოური ქვეყნების შემთხვევაში) უკეთესი ცხოვრების ძიების მიზნით, უფროსი თაობა, პენსიონერები, წარსულს მისტირიან (ისევ,განსაკუთრებით პოსტსაბჭორური ქვეყნების შემთხვევაში), ხოლო ის ნაწილი რომელსაც განვიხილავთ, არის სრულ ტრანსში, ვერც “იქით” არის და ვერც “აქეთ”, არ ცხოვრობს არამედ არსებობს, რაღაც კონკრეტულ სახელმწიფოში, რომელსაც, მიუხედავად იმისა რომ “განვითარებადის” სტატუსშია, დიდი ხანია არ გადაუდგამს  რაიმე სახის დრამატული ნაბიჯი განვითარებისკენ.

პატრიოტიზმზე საუბრისას, ვფიქრობ მნიშვნელოვანივახსენოთ თუ რას ნიშნავს პატრიოტიზმი, საერთაშორისო განმარტებით : პატრიოტიზმი გულისხმობს დადებით განწყობასა და სიყვარულს სამშობლოს მიმართ და სხვა მოქალაქეეების მიმართ, რომლებიც იმავეს იზიარებენ.  განსაკუთრებით საქართველოში, პატრიოტიზმზე საუბრისას, არაერთხელ შევხვედრივარ დამახინჯებულ ან უტრირებულ განმარტებას ან სრულ შიშს ამ სიტყვის მიმართ. ე.წ. Gen Z-სგან ძირითადად პირდაპირ პასუხს ვიღებთ, რომ არ არიან პატრიოტები, მიუხედავად იმისა, რომ  ამის საფუძველი არ აქვთ, ეს ყველაფერი განპირობებულია მათი მშობლების  ზეგავლენით, ამ ბავშვებს ესმით თუ როგორი უკმაყოფილოები არიან მათი მშობლები იმ ქვეყნით, რომლშიც დაიბადნენ და გაიზარდნენ, შესაბამისად მათ შვილებსაც არ უჩნდებათ სიყვარული საქართველოს მიმართ, ხოლო სკოლებში არ ტარდება საკმარისი სამუშაოები იმისათვის რომ პატრიოტიზმი გაუღვივონ  ახალგაზრდა ადამიანებს.  შესაბამისად საქართველოს მაგალითზე შემიძლია ვთქვა, რომ პატიოტიზმი ასე თუ ისე საკმაოდ დაცემულია, მიუხედავად იმისა, რომ ისტორიულად,  ქართველები ზუსტად ამ გრძნობაზე დაყრდნობით იცავდნენ ამ ჩვენს პატარა ქვეყანას და ზუსტად ამიტომ ვარსებობთ დღემდე და გვქვია ქართველები.

ახლა მინდა შევეხო ზუსტად იმ ოქროს შუალედს, რომელიც ვახსენე სათაურში, მიუხედავად იმისა რომ ძირითადად მესმის რომ მოქალაქეებს საკუთარი თავი პატრიოტად არ მიაჩნიათ, მესმის სრულად და უკიდურესად საპირისპიროც, ამას შეიძლება ვუწოდოთ უკიდურესი “ფანატიკური” პატიროტიზმიც. გამიგია, ძირთადად უფროსი თაობის წარმომადგენლებისგან, რომ ვინაიდან თავისი ქვეყანა უყვართ, მათთვის არ აქვს მნიშვნელობა თუ რა გადაწყვეტილებას მიიღებს მმართველი პარტია, ვინაიდან ეს არის ქვეყნის გადაწყვეტილება და შესაბამისად აუცილებლად მხარს დაუჭერენ. ანუ ადამიანების ამ ნაწილს, პროტესტის გრძნობა აქვს სრულად ნოლამდე დაყვანილი და ეს ჰგონიათ პატიროტიზმი.

ზუსტად ამას ვგულისხმობ როდესაც ვამბობ, რომ ვერ ვპოულოობთ ოქროს შუალედს, ორ კიდურესობას შორის ვართ. და ძირითადი ფილოსოფიებიდანაც არც ერთში “არ ვჯდებით”- არც კონსეკვენციალიზმში ვინაიდან არ ვართ ორიენტირებულები შედეგზე, არც დეონტოლოგიაში, ვინაიდან ის ნაბიჯები რასაც ვდგამთ სრულად მოკლებულია აზრს და იდეოლოგიას. ხოლო რაც შეეხება ბუნებით სამართალს, ბუნებითი კანონები სრულად გვაქვს დაკარგული და რობოტებივით ვმოქმედებთ ფიქციური კანონების მიხედვით, რომლებსაც ერთი ნახევარი აპროტესტებს, ხოლო მეორე ნახევარი იცავს და საბოლოოდ მივდივართ თაობათა ომამდე, უთანხმოებამდე და რეალური პრობლემები, გვრჩება გვერდზე.

After All This Time?

      ადამიანი გაჩენის დღიდან დღემდე ცდილობს სამყაროში თავისი ადგილი, ან თუ უფრო მეტი მოლოდინი აქვს ცხოვრებისაგან - მიზანი/დანიშნულება იპოვოს და მასთან თანხვედრაში იცხოვროს, თუმცა, უმეტეს შემთხვევებში, პასუხის პოვნა იმდენად რთულია, რომ რაღაც ეტაპზე, ალბათ, ყველა ნებდება და უკვე არსებული, დადგენილი წესებით ცხოვრებას ამჯობინებს. ლოკი ამბობდა, რომ ადამიანმა ყველა ქმედებაში უნდა ჩადოს საკუთარი შრომა, რათა შემდგომში ის სიკეთედ აქციოს და რამაც მომავალში როგორც თავისი, ისე სხვათა კეთილდღეობა უნდა უზრუნველყოს. ისეთ გარემოში ცხოვრება, სადაც ყველა შენი ქმედება საყოველთაო ჰარმონიის მაუწყებელია, დამეთანხმებით, საკმაოდ საპასუხისმგებლოა, მაგრამ, ჩემი აზრით, სწორედ მსგავსად შეიძლება შეიქმნას სახელმწიფო, რომლის საფუძველი მხოლოდ და მხოლოდ ზომიერება შეიძლება იყოს.
       არისტოტელე ,,პოლიტიკაში” წერდა, რომ ყოველ სახელმწიფოს სამი ნაწილი აქვს: ძალიან მდიდრები, ძალიან ღარიბები და მესამე - მათ შუა მყოფნი. ის, ასევე, დასძენს, რომ სწორედ ,,შუაში მყოფნი” არიან საუკეთესო მდგომარეობაში, მაშასადამე, ის მიიჩნევს, რომ რადიკალური არაფერი კარგის მომტანი არ არის.  ძალიან მდიდრები თავხედნი და უზნეონი ხდებიანო, ძალიან ღარიბები კი - ბოროტმოქმედი. ამ ლოგიკას თუ გავყვებით, არც ზედმეტი ძალაუფლება ვარგა, რამეთუ გვავიწყდებს ჩვენს ქმედებათა მიზანს და სწორედ ეს ქმნის ისეთ სახელმწიფოებს, რომელსაც თვითმპყრობელურ ტირანიის სახელით მოიხსენიებს არისტოტელე. მაშასადამე, სად გადის ზღვარი? სადამდე შეგვიძლია შევტოპოთ ადამიანებმა ისე, რომ ზომიერებას არ გადავაბიჯოთ?
    თუ კანტის კატეგორიულ იმპერატივებს გავიხსენებთ, ჩვენი ქმედებები იქამდე იქნება მიზანშეწონილი, სადამდეც ჩვენ ჩავთვლით, რომ მათი უნივერსალურ ქმედებად ქცევა სამყაროსათვის დადებით მოვლენად ჩაითვლება. გამოდის, რომ ჩვენ უნდა მოვიქცეთ ისე, როგორც გვინდა, რომ სხვები (სამყარო) მოგვექცნენ. მაგრამ, ცხადია, რთულია მსგავსი მიდგომით მკვეთრი ხაზი გავავლოთ ამ ქცევათა ზომიერებასა და, ზოგადად, მართებულებას შორის. აქედან გამომდინარე, კანტს ბოდიშის მოხდით უნდა დავემშვიდობო და ვეცადო, სხვათა ნააზრევში ვიპოვო ზომიერებისაკენ მიმავალი გზა.
    მივუბრუნდეთ ისევ ადამიანისა და სახელმწიფოს კავშირს და ვნახოთ, სახელმწიფოს, უფრო კონკრეტულად კი, დემოკრატიული საზოგადოების არსებობა, თუ დაგვეხმარება ჩვენი თავსატეხის ამოხსნაში. ერთი შეხედვით, იმისთვის, რომ საზოგადოების ყოველმა წევრმა შევძლოთ თავისუფლების მაქსიმალურად შენარჩუნება ერთმანეთის უფლებრივ სფეროში ჩარევის გარეშე, საჭიროა, სახელმწიფოს, როგორც ძლიერი და ძალაუფლების მქონე სუბიექტის, არსებობა, რათა მან დაარეგულიროს და მიიღოს შესაბამისი ზომები ინდივიდუალური სიკეთეებისა და უფლებების დასაცავად, რაც საბოლოო ჯამში მოგვცვემს საყოველთაო კეთილდღეობაზე ორიენტირებულ საზოგადოებას. თუმცა იმის გათვალისწინებით, რომ სახელმწიფო თავისი არსით ზღუდავს ადამიანებს, რაც სხვადასხვა კანონის არსებობით აიხსნება, კიდევ ერთხელ გვაქცევს ჩიხში -  სახელმწიფო თავისი პოლიტიკით, პრაქტიკითა თუ კანონმდებლობით ზღუდავს ადამიანის თავისუფლების ისეთ სფეროებს, რომლებითაც ადამიანთა უფლებები შეიძლება იყოს ხელყოფილი.
    მაშ, სად ვხედავთ გამოსავალს? რომელია საუკეთესო მმართველობის ფორმა, საუკეთესო გზა ზომიერების მისაღწევად. ეს კითხვა რომ ციცერონისათვის დაგვესვა, ის ალბათ იტყოდა, რომ ჩვენ არ უნდა ვეძიებდეთ არსებულ წყობილებებში ერთ იდეალურს, არამედ ჩვენ მხოლოდ მათი კომბინაციით შევძლებთ ვიპოვოთ უფრო მეტად ,,მორგებული” საჭიროებებს. შესაძლოა, ჩვენც ასე უნდა ვფიქრობდეთ, არ ვჯერდებოდეთ ერთ კონკრეტულ გზას და ის ცოდნა, რომელიც კაცობრიობამ ჩვენთვის შექმნა და შემოინახა, შეთანხმებაში მოვიყვანოთ; ჩვენც ვიყოთ ზომიერების მაგალითნი და სახელმწიფოსგანაც ველოდეთ იგივეს. მაგრამ, ისე არ გამომივიდეს, თითქოს, ასე მარტივია აქამდე მისვლა. საუკუნეები გავიდა მას შემდეგ, რაც არისტოტელემ ზომიერების საჭიროებისკენ მიგვითითა, საუკუნეები კიდევ გავა, ჩვენ კი ისევ არ გვეცოდინება, როგორ მოვიქცეთ. კითხვა კი ერთი დარჩება: After All This Time?

სახელმწიფოს და ადამიანის ურთიერთობა

სახელმწიფოსა და ადამიანის ურთიერთობა დიდ დროს ითვლის, ყოველი შემთვევისთვის იმდენს მაინც, რომ ერთმანეთთან შესადარებელი და განსახილველი სახელმწიფოს ტიპები  მაინც გვქონდეს. თუმცა, ყოველთვის ასე არ ყოფილა და იმ უხსოვარ დროს, როცა სახელმწიფო ჯერ არ არსებობდა,არსებობდნენ ადამიანები, რომლებიც ერთმანეთში ხან მშვიდად და ხან არამშვიდად თანაარსებობდნენ. მაშინ ლოგიკურია გაგვიჩნდეს კითხვა, თუ საერთოდ  რატომ გაუჩნდათ ადამიანებს სახელმწიფოს შექმნის სურვილი და რატო არ გააგრძელეს მათ ბუნებრივ მდგომარეობაში ცხოვრება, „ანარქისტულად“, ყველანაირი მართველობის, პოლიტიკური ხელისუფლების ან ნებისმიერი რაიმე სხვა იერარქიული მართველობის გარეშე . ჰობსის მიხედვით, ადამიანები სახელმწიფოს შექმნამდე იმყოფებოდნენ ბუნებრივ მდომარეობაში , ჰქონდათ განუსაზღვრელი პირადი თავისუფლება, რაც იწვევდა „ყველას ომს ყველას წინააღმდეგ“ , პოტენციით სრული განადგურებისა.  მისი აზრით, სწორედ ამიტომ, განადგურების თავიდან ასაცილებლად გაჩნდა სახელმწიფოს შექმნის საჭიროება.  დადეს „საზოგადოებრივი ხელშეკრულება“, თქვეს უარი გარკვეულ უფლებებზე თავიანთი სურვილით  და შექმნეს სახელმწიფო. სახელმწიფო რომლის ვალია საყოველთაო უსაფრთხოების უზრუნველყოფა.  

მიუხედავად იმისა, რომ განვიხილეთ სახელმწიფოს შექმნის ერთ-ერთი თეორია ,  თუ გვინდა რომ ადამიანისა და სახელმწიფოს ურთიერთობაზე ვისაუბროთ, კიდევ შორს უნდა წავიდეთ.  ცხადია, ადამიანი ყოველთვის უკეთესისთვის მიისწრაფვის და სახელმწიფოც ყოველთვის უფრო და უფრო უკეთესი უნდა. ჩვენი ქვეყნის ზოგადი ფონიდან გამომდინარე, კარგიდან საუკეთესოსკენ თუ არა, ცუდიდად ნაკლებად ცუდისკენ  მაინც მივისწრაფვით. და თუ როგორც აქამდე ვახსენე, სახელმწიფოს ვალი უსაფრთხოების უზრუნველყოფაა, ჩვენში ხშირად გაიგებთ ფრაზას შემდეგი შინაარსით: „ ჩემი სახელმწიფო მკლავს“. თუმცა საუკეთესოს გაგება მრავალმხრივია, ახლა კი არისტოტესეული შეხედულება განვიხილოთ. არისტოტელეს აზრით, საუკეთესოა სახელმწიფო, რომელიც უმრავლესობისთვისაა ხელსაყრელი და ხელმისაწვდომი.  მისთვის სახელმწიფოს სიმტკიცის გარანტი საშუალო კლასია, რადგან სწორედ ისინი იცავენ სახელმწიფოს სიმყარეს და არ ჰგვანან მაღალ ფენას, რომლებიც უზნეოები არიან და არც დაბალ ფენას, რომლებიც ბოროტდებიან. ამიტომაც საშუალო ფენა არისტოტელესთვის არის გარატი საუკეთესო სახელმწიფოსი.

საინტერესო იქნება ასევე ჩვენს მიერ უკვე კარგად განხილულ და ნასწავლ ეთიკებს თუ დავუბრუნდებით და განვიხილავთ თუ როგორი იქნებოდა მათი და სახელმწიფოს ურთიერთობა და როგორი სახელმწიფო წარმოედგენიათ მათი თავიანთი მორალური ჭრილიდან გამომდინარე საუკეთესოდ.  დეონტოლოგიური ეთიკის მიხედვით, ცენტრალური იდეა კანტის კატეგორიული იმპერატივებია. კანტს შემოაქვს ასეთი ცნება „ მხოლოდ იმ წესის მიხედვით იმოქმედე, რომელსაც, რომ შეგეძლოს, საყოველთაო წესად აქცევდი“. რაც თავის თავში გულისხმობს, ნაკლებ სუბიექტურობას და მეტად ფართო მასაზე განხილვას.  იმის გათვალისწინებით, რომ კანტის უნივერსალური მორალური კანონები: არ მოიტყუო, არ მოკლა, არ იქურდო, ემთხვევა სახელმწიფოს მიერ შემუშავებულ კანონებსაც, ჩემი აზრით, დეონტოლოგიური ეთიკის წარმომადგენელს მოეწონებოდა დემოკრატიულ   სახელმწიფოში ცხოვრება. თან დამატებით თუ გავითვალისწინებთ კანტის მეორე კატეგორიული იმპერატივს, რომლის მიხედვითაც , ადამიანი უნდა იყოს მიზანი და არა საშუალება.

 ასევე საინტერესო იქნება განვიხილოთ სახელმწიფო, თომა აკვინელის მიერ შექმნილი ბუნებითი სამართლის თეორიის მიხედვით, რომლის ცენტრალური იდეაც ადამიანის თანდაყოლილი, ბუნებრივი მახასიათებლებია, ღმერთის მიერ ნაბოძარი.  აკვინელის აზრით, ადამიანის ბუნება ისეა მოწყობილი, რომ იგი მიდრეკილია კეთილდღეობისკენ და თავს არიდებს ყველაფერს ამის საწინააღმდეგოს. აკვინელის აზრით ამ თანდაყოლილი უფლებების წართმევა ან მინიჭება სახელმწიფოს არ შეუძლია. 

რაც შეეხებათ უტილიტარისტებს, მიუხედავად იმისა, რომ უტილიტარიზმი ლიბერალიზმის საფუძველი იყო, მიჭირს „საყოველთაო კეთილდღეობის სახელმწიფოს“ კონცეფციის მიხედვით ჩამოყალიბებული თეორიის წარმომადგენლებზე განვაზოგადო და ვთქვა, რომ მოეწონებოდათ დემოკრატიულ სახელმწიფოში ცხოვრება. თუმცა მარტივია დავასახელოთ თუ როგორი იქნებოდა მათთვის საუკეთესო სახელმწიფო.  მოსაწონი ქმედება სახელმწიფოს მხრიდან იქნებოდა, ის რომელიც საერთო „სიკეთის“, ბედნიერების ზრდას შეუწყობდა ხელს. საუკეთესო იქნებოდა სახელმწიფო, სადაც გამიჯნულია სახელმწიფო და ეკლესია, სადაც ეკონომიკური და გამოხატვის თავისუფლებაა.

 ხოლო რაც შეეხება სათაურს, ადამიანისა და სახელმწიფოს ურთიერთობას, ჩემი აზრით, სახელმწიფო თითოეული ადამიანის ცხოვრებაში ძალიან დიდ როლს თამაშობს. მიუხედავად იმისა, რომ სახელმწიფო გარკვეუწილად გვაქცევს ჩარჩოში და გვიკარგავს შესაძლებლობას კონტროლისა და შეზღუდვების გარეშე ცხოვრებისა, მაინც მგონია, რომ სახელმწიფოს მინიმალური ჩარევა საჭიროა, თუ იგი თითოეული ინდივიდის სიკეთეს ემსახურება და სხვას არაფერს. 

OK სახელმწიფო

Ისტორიისთვის არც ისე დიდი დროა გასული, რაც ადამიანები სახელმწიფოს შექმნაზე შეთანხმდნენ, როგორც გარანტზე მათი უსაფრთხოების. Ეს უკანასკნელი დროთა განმავლობაში იხვეწება და ვითარდება იმისთვის, რომ ადამიანები უკეთესი რეალობის წინაშე დადგნენ, რომელშიც თავს იგრძნობენ თავისუფლად და კომფორტულად. Ეს სიტყვები არ არის უაზროდ ნათქვამი, რადგან ჩვენი წილი პასუხისმგებლობა დევს იმ ურთიერთობაში, რომელიც სახელმწიფოსა და მოქალაქეს ან თუნდაც ადამიანსა და გარკვულ ჯგუფს შორის კავშირს გულისხმობს. Შესაბამისად, არ ყოფილა მარტივი მრავალფეროვანი ადამიანური გარემოს და შეთანხმებულ საერთო სიკეთის იდეას შორის (სახელმწიფო) ყოფილიყო უკონფლიქტო მიმართებები, რადგანაც ინდივიდუალიზმი და დამოუკიდებლური მისწრაფებები, ზოგჯერ ეწინააღმდეგებოდა სახელმწიფოს. Დღეს, სწორედ ამიტომაც მიგვაჩნია, რომ რამდენადაც სახელმწიფო არის ის საერთო კეთილდღეობის, ერთგვარი უტილიტარიანული ინტერპრეტაცია სიკეთისა და ბედნიერების, იმდენად არის დაშლილი, დაცალკევებული და მორგებული თითოეულ ადამიანზე, რათა მათი კონტრიბუცია ამ საქმეში შეინიშნებოდეს. Ბერძნული დემოკრატიით დაწყებული ფუკუიამასეული იდეებით დამთავრებული სწორედ ამიტომ მივიდა კაცობრიობა იმ დასკვნამდე, რომ ხალხის უშუალო მართვა სახელმწიფოსი, რამდენადაც შეჯერებული აზრით განკარგვას იმდენად ინდივიდუალური მიმართებების დაფიქსირებას გულისხმობს. Თუმცა არის კი ჭეშმარიტი რეალობა ასე?

Ალბათ, დამეთანხმებით, რომ თეორიული ხედვა ადამიანის, ერის, ჯგუფის, ხალხის ურთიერთობის წარმონაქმნი გაერთიანების, იქნება ეს სახელმწიფო თუ სხვა რამისადმი, შესაძლოა ბოლოს მაინც დემოკრატიულ მექანიზმამდე დავიდეს, რადგან ის სხვა შესაძლებლობებისგან განსხვავებით უფრო „ფრთხილია“. Ამ უკანასკნელში უფრო ნაკლები ბოროტებაა მორალური კუთხით, რაც გულისხმობს შემდომს: ყველანი თანაბარუფლებიანობით ვსარგებლობთ წარმოქმნილი გაერთიანების, სახელმწიფოს ორგანიზებასა და მართვაში. Თუმცა ეს პროცესიც ერთგვარ ჩიხში შედის იმ დროს როდესაც, პირობითად, ვინმე კონკრეტული ხმის მიცემის უფლებას კარგავს ან სხვა არჩევანს აკეთებს. Ჩვენ შეგვიძლია ვისაუბროთ სახელმწიფოს იდეაზე, როგორც საერთო სიკეთეზე, რომელიც მაქსიმალურ სიამოვნებას ანიჭებს მათ ვინც აკუმულირებენ თავიანთი მონაწილეობით ამ ბედნიერებას. Ეს იდილია ირღვევა მაშინ, როდესაც ვიღაცისთვის სხვა რამ გახდება ბედნიერების მომტანი, პირობითად, ჯუნგლებში ცხოვრება მარტო. Ამისთვის მას არ დაჭირდება არც რაიმე გაერთიანებული მექანიზმი, რომელიც რაღაცას განუსაზღვრავს ან გარანტიებს აძლევს და არც ვინმე, რომელიც მის სოციალურ ცხოვრებაში ჩაბმას მოინდომებს. Ადამიანს მოუნდა სრულიად მარტო, ჯუნგლებში ცხოვრება და მისთვის სახელმწიფო, ყოფიერების მომენტად, კონკრეტულ საარსებო გარემოდ გადაიქცა, პირობითად იმ ადგილად სადაც ის ფეხს დაადგამს იქნება მისი სახელმწიფო, თავისსავე მიმართებებით. Მეორე პრობლემა როგორც წესი წარმოიქმნება მაშინ, როდესაც ვინმეს ერთმევა ნება წვლილი შეიტანოს დემოკრატიული გზით სახელმწიფო საკითხებში. Პირობითად, ვინმე “ჭ” გაუნათლებელია, ან უუნარო, ან სრულიადაც ბოროტებისკენ მიდრეკილი, ან არარაციონალური, რის გამოც ჩავთვალეთ, რომ ამ ადამიანმა არ უნდა მიიღოს მონაწილეობა სახელმწიფო მოწყობაში. Ბზარი სწორედ აქ ჩნდება. Შესაძლოა ვთქვათ, რომ მაშინ ეს ადამიანი არ მოიაზრებოდეს იმ საზოგადოებრივ ერთიანობაში, რომელიც სახელმწიფოს ქმნის. Ამ კონკრეტულ თეორიულ მსჯელობაში პირადად საწინააღმდეგო არაფერი მაქვს, თუმცა რეალურ გარემოებრივ ფაქტებს თუ გავითვალისწინებთ, მთელი რიგი საკონსტიტუციო საკითხები, რომელიც სახელმწიფოს, როგორც ფუნქციური ელემენტის გამართულობას გულისხმობს შესაძლოა ჩამოშლის საფრთხის წინაშე დადგეს. Ეს ყველაფერი კი მოხდება იმიტომ, რომ კონტრადიქციული აღმოჩნდება კონსტიტუციური პუნქტები იმ გადაწყვეტილებასთან რომელიც ზემოთ მოვიყვანეთ მსჯელობისას. Სრულიად ცხადად არის შესაძლებელი, ამ ადამიანის “განკვეთის” შემდგომ ის საფრთხისშემცველი აღმოჩნდეს იმ კონკრტული საზოგადოების ნაწილისთვის ვისაც წვლილი შეაქ სახელმწიფო მართვაში. Პირობითათ თუ განკვეთილი შეეცდება ვინმეს მოკვლას, ერთის მხირვ, სისტემის გამართულობა დადგება ეჭქვეშ რადგან დაცულობა ვერ უზრუნველყო და მეორეს მხრივ საერთოდან ერთის გამოკლებით, დადგენილი ერთიანობა ირღვევა.

Სწორედ ამიტომაც შესაძლებელია თამამად ვთქვათ, რომ დღეს არსებული სახელმწიფოები, მიუხედავად იმისა, რომ თეორიულად ისინი შესაძლოა გამართულები იყვნენ, პრაქტიკულ მოცემულებაში განხორციელებისას აწყდებიან სირთულეებს, რომელიც ისევ მათივე არსებობით, მათივე საფუნქციო მექანიზმებით, კონსტიტუციებით, კანონმდებლობებით არიან გამოწვეულნი. Შესაბამისად ჩვენც ადამიანები, ამ უტოპიურ მოცემულობაში ვირჩევთ იმ შესაძლებლობას, რომელსაც ნაკლები სიბოროტე, ან ამ უკანასკნელის მოხდენის ნაკლებ შანსს ტოვებს. Თუმცა ტექნოლოგიური განვითარება იძლევა შესაძლებლობებს უტოპიური თეორიები ან პრაქტიკები რეალურად განახორციელოს. Მაგალითად ის რაზეც შესაძლოა ანტიკურობაში პლატონი ან არისტოტელე მსჯელობდა შესაძლოა განხორციელდეს არა აქ, რეალურ გარემოებებში არამედ იქ ვირტუალურ სივრცეში.

Არსებობს მოსაზრებები, რომ ტექნოლოგიური განვითარება თავისთავად უნდა იწვევდეს რაღაც პროცესების ამ ვექტორზევე გადაყვანას. Ერთ-ერთი ასეთი მცდელობა არის “Bitnation” ის შექმნა. Სისტემა ვირტუალურია და ერთგვარ კრიპტოსახელმწიფოს მსგავს წარმონაქმნს გვთავაზობს, რომელშიც იარსებებს “არჩევითი სახელმწიფოებრიობა”. Ცოტა საკითხს ფილოსოფიურად თუ შევხედავთ იდეა წარმოიშვება იმ მსჯელობიდან რომელსაც პლატონი თავის ნაშრომში მოგვითხრობს: დემოკრატია თავადვე წარმოშობს ტირანიას, ეს უკანასკნელი კი ბუნებრივი მოცემულობაა. Ამოსავალი, კი ამ კრიპტოსახელმწიფოს შექმნის ან იდეალური სახელმწიფოს შექმნის მცდელობის ვირტუალურ სივრცეში გადაგდების არის ერთი მარტივი გამოწვევა: არიან კი ადამიანები ჩართულნი “დემოკრატიაში”, ამ პროცესის თუ მექანიზმის გამართვაში, რომელმაც შესაძლოა მოგვცეს შედეგად კარგი სახელმწიფო. Ეს კითხვისნიშანი რა თქმა უნდა არსებობს და იარსებებს. Სწორედ ამიტომაც იფიქრეს ადამიანებმა, რომ საჭიროა ტექნოლოგიური მიღწევების ყოფით რეალობაში ინტერპრეტირება და არსებული დილემების გადაჭრა, პრობლემების ამით მოგვარება. Სისტემა, რომელიც ვირტუალურ რეალობაში შეიქმნება იქნება ის რაც ინდივიდუალურად მოერგება თითოეულს, პატივს სცემს ამ ინდივიდის შხედულებებსა და მორალურ კანონებს, ამის შესაბამისად დაადგენს უფლებებს, ძალაუფრებრივ სისტემას და მოაქცევს თავისსავე სახელმწიფოში.

Შესაძლოა, ვირტუალური სივრცე მართლაც ჰგავდეს სახელმწიფოს და ადამიანის ურთიერთობას შორის ყველაზე კარგ “გამოსავალს”, თუმცა ვფიქრობ მის ფილოსოფიასაც აქვს ხარვეზები. Ერთ-ერთი იმათგანი და ჩემი აზრით, ყველაზე მთავარიც არის რეალური სამყარო. Შესაძლოა ეს ჰგავდეს მორალური დილემისგან გაქცევას ან თავის არიდებას, შევქმნათ არსებულ რეალობაში საუკეთესო სახელმწიფოებრივი სისტემა ან ურთიერთობის ფორმა მასსა და ადამიანს შორის. Მეორე, ვფიქრობ არ არსებობს გარანტია იმისა, რომ ადამიანური ბუნება არ უბიძგებს ინდივიდებს ვირტუალურ სივრცეშიც შექმნან გაერთიანებები, ნამდვილი რეალობის ანარეკლი, რომელიც საბოლოოდ იმ უტოპიურ წრებრუნვაში დააბრუნებს მათ, ოღონდ განსხვავებულ სივრცეში. და მესამე, არ არსებობს გარანტია იმისა, რომ რომელიმე ინდივიდ-სახელმწიფო იქნება რაციონალური, კეთილი, უვნებელი, უსაფრთხო და ა.შ მიზეზებით ან მიზნებით შექმნილი. ეს რომ დავივიწყოთ, იმდენი სახელმწიფოს არსებობა რამდენი ადამიანიც არის, თუნდაც ვირტუალურ სივრცეში ზედმეტია.

Positive vibes only

ადამიანისა და სახელმწიფოს ურთიერთობა სოციალური კონტრაქტის დამყარებიდან იწყება. პიროვნებები მიხვდნენ, რომ საჭირო იყო კანონები და ის მექანიზმი, რაც მისი მეშვეობით დაიცავდა ადამიანის ფუნდამენტურ უფლებებს. სწორედ ამიტომ, ხალხი ირჩევს მთავრობებს რათა ლეგიტიმურად იმართოს სახელმწიფო.

სახელმწიფოს უპირველესი მოვალეობაა დაიცვას ხალხის თავისუფლება, ქონება და სიცოცხლე, თუმცა ზოგჯერ ეს ყველაფერი გადამეტებულად არის გაგებული. სახელმწიფოს დამცველობითი ბუნება გადაიქცევა პატერნალიზმად, რომელიც თავაად იქცევა საფრთხედ. როდესაც საქმე სახელმწიფოს მიერ ხალხის მართვას ეხება, გამოიყოფა პოზიტიური და ნეგატიური სამართალი. პოზიტიური სამართლის პირობებში სახელმწიფო აქტიურად ერევა ინდივიდის ცხოვრებაში, რაც ტოვებს იმის შთაბეჭდილებას რომ მას თავისუფლება ეზღუდება. პოზიტიური სამართლისთვის ადამიანი არ განიხილება რაციონალურ არსებად, რომელმაც იცის თუ რა არის მისთვის უკეთესი. ამის განსაზღვრას სახელმწიფო თავის თავზე იღებს და საკუთარ სუბიექტურ მორალურ ღირებულებებს აქცევს სახელმწიფო კანონად. თუკი სახელმწიფო გადაწყვეტს, რომ ადამიანს არ აქვს უნარი თავად განკარგოს საკუთარი ქონება, იგი მის მაგივრად იღებს გადაწყვეტილებებს. იგივე ეხება თვითმკვლელობას. საქართველოშც თვითმკვლელობის მცდელობისთვის დაწესებულია ჯარიმა. ვფიქრობ, უფრო მნიშვნელოვანია სახელმწიფომ შექმნას ისეთი გარემო-პირობები, რომელშიც ადამიანს არ მოუნდება თავის მოკვლა. თუკი ინდივიდი თავს იკლავს ფულის უქონლობის და უკიდურესი გაჭირვების გამო, სახელმწიფო მას ამისთვის ზედმეტ გადასახადს არ უნდა აკისრებდეს. მისმა „დამცველობითმა“ ხასიათმა შეიძლება უფრო მეტი მოტივაცია მისცეს პიროვნებას ამ ქმედების განსახორციელებლად.

პოზიტიური სამართალი შეგვიძლია დავუკავშიროთ როგორც უტილიტარიზმს, ისე დეონტოლოგიას. თვითმკვლელობა და საკუტარი სიცოცხლის ხელყოფა დეონტოლოგიაში ვერ იქნება გააზრებული კარგ ქმედებად, შესაბამისად ადამიანს არ უნდა მისცე მისი ჩადენის შესაძლებლობა. რაც შეეხება უტილიტარიზმს, პოზიტიური სამართლის მქონე სახელმწიფო ორიენტირებულია რაც შეიძლება მეტი საერთო კეთილდღეობის მიღწევისკენ. თუკი სახელმწიფო გადაწყვეტს, რომ ადამიანის თვითმკვლელობით ან ქონების განკარგვით მცირდება საერთო სარგებელი, იგი ეცდება ამ პრობლემის აღმოფხვრას.

ზემოხსენებული არგუმენტების საწინააღმდეგოდ, ადამიანი დაბადებისთანავე ფლობს უფლებებს, რომელიც ეკუთვნის მხოლოდ მას.( იგულისხმება ყველა კონკრეტული პიროვნება). ამ უფლებების რამენაირად შეზღუდვა, მაშინაც კი თუ გგონია, რომ საბოლოოდ სიკეთეს აკეთებ ვერ იქნება გამართლებული. ეს არის უხეში ჩარევა ადამიანის თავისუფლებაში, საკუთრებაში. სახელმწიფო ამით ხალხს უცხადებს უნდობლობას და ვფიქრობ ასეთი სახელმწიფო მიდრეკილია ტირანიისკენ. სახელმწიფო უნდა წყვეტდეს ქვეყნის დონეზე რა იქნება ხალხისთვის უკეთესი და ცდილობდეს მისი უფლებების დაცვას სხვა ინდივიდებისგან. ადამიანი რაციონალური არსებაა, ხოლო პოზიტიური სამართალი მას ბრბოს ნაწილად აქცევს. პოზიტიური სამართალი სრულიად უპირისპირდება ბუნებით სამართალს. ბუნებითი სამართალი მოიცავს უნივერსალურ ეთიკურ ნორმებს, ხოლო პოზიტიური სამართალი ადამიანების, უფრო ზუსტად კონკრეტული ორგანოს მიერ მოგონილი სამართალია.

ადამიანს ბუნებითი სამართლის თანახმად გააჩნია მორალი და უფლებები, რომელიც მას ეკუთვნის და მასში ჩარევის უფლება არ უნდა ჰქონდეს არც სხვა ადამიანს და არც სახელმწიფოს. პატერნალისტური ხასიათის გამოვლინება ზღუდავს პიროვნების უფლებებს და ამცირებს მის როლს საზოგადოებაში.

დიქტატორი უნდა მოკვდეს?!

პატრიოტიზმი ბერძნული სიტყვაა და ნიშნავს სამშობლოს მიმართ კეთილგანწყობას, მის სიყვარულს. ცხადია, ადამიანს მორალურად ვერ განვსჯით უბრალოდ იმის გამო, რომ იგი საკუთარი ქვეყნისადმი კეთილგანწყობილია, შესაბამისად პატრიოტ ადამიანზე აპრიორი კარგის ან ცუდის თქმა შეუძლებელია, თუმცა შესაძლებელია ამ პატრიოტიზმის გამოხატვის ფორმებზე მსჯელობა.

ბუნებრივია, თუ ადამიანი საკუთარი ქვეყნის ნაკრებს გულშემატკივრობს და მხოლოდ თამაშებზე დასწრებით გამოხატავს თავის პატრიოტიზმს, ის არ აყენებს დილემას - ამაში დიდი პრობლემის დანახვა რთულია, მაგრამ რა მოხდებოდა თუ ადამიანს პატრიოტიზმის გამო სხვა მხრივ ამორალური საქციელის ჩადენა უწევს, მაგალითად, მკვლელობის? დავუშვათ, ქვეყანა მოქცეულია დიქტატორის მარწუხებში და ის მოქალაქეებს უზღუდავს თავისუფლებას, მორალურად გამართლებული იქნება თუ არა მისი მოკვლა ქვეყნის გასათავისუფლებლად?

სანამ უშუალოდ განხილვაზე გადავიდოდე, მინდა რამდენიმე რამ დავაზუსტო, რასაც მთელი მსჯელობისას ვიგულისხმებ. პირველ რიგში, უნდა დავუშვათ, რომ დიქტატორი ძალაუფლებას სხვანაირად არ თმობს, მშვიდობიანი გზით სიტუაციის გამოსწორება შეუძლებელია და ყოველი რევოლუციის მცდელობა მკაცრად დასჯადია, შესაბამისად ის ვარიანტიც, რომ ხალხის ძალით შესაძლებელია სიტუაციის გამოსწორება, ამ მომენტისათვის ვერ განიხილება. ასევე აღსანიშნავია, რომ ალბათ, ბევრისთვის ეს დილემა აუცილებლად პატრიოტიზმთან არც ასოცირდება, მაგალითად, შეიძლება ადამიანი უბრალოდ მერკანტილური მიზნების გამო ჰკლავდეს დიქტატორს, ანუ, არა იმიტომ რომ ქვეყანაზე ფიქრობს, არამედ საკუთარი გადმოსახედიდან გადაწყვიტა, რომ ურჩევნია უფრო თავისუფალ გარემოში ცხოვრება, მაგრამ ჩემი მსჯელობა ამაზე საერთოდ არაა, ამიტომ მინდა ეს ფაქტორი გავაქრო. შეგვიძლია დავუშვათ, რომ ის ამ პრობლემის მეორე მხარესაა და საკუთარ ახლობლებთან ერთად პრივილეგიებით სარგებლობს, შესაბამისად მას არ გააჩნია არანაირი ეგოისტური მიზეზი, მოკლას დიქტატორი. შეიძლება ეს დაშვება ზედმეტად სპეციფიკურად ჟღერს, თუმცა მთავარი ისაა, რომ ამას ეგოისტური მიზეზების გამო არ შვებოდეს, თორემ შეგვეძლო უბრალოდ გვეგულისხმა, რომ მას ეს შეზღუდვები არ აწუხებს, მაგრამ აქ შეიძლება გაჩნდეს დამატებითი კითხვები, რომლებიც უბრალოდ შეგვაფერხებდნენ, ამიტომ წინა ვარიანტი უმჯობესია. ბოლოს კი, მინდა ისიც დავაზუსტო, რომ ამ ადამიანს ამ აქტის ჩადენის მიზეზი არაა უბრალოდ სხვა ადამიანებისადმი სინანულიც -  მხოლოდ პატრიოტიზმი.

ახლა კი, დავიყვანეთ რა დილემა პატრიოტიზმის გამო ადამიანის მკვლელობამდე, ანუ პატრიოტიზმის ექსტრემალური გამოვლინების სისწორემდე, მინდა განვიხილო ეს საკითხი სამი სკოლის მიხედვით: უტილიტარიზმის, დეონტოლოგიის და ბუნებრივი სამართლის.

უტილიტარიზმის მიხედვით, უნდა შევადაროთ ამ ორი ვარიანტის მიერ შექმნილი ჯამური კეთილდღეობა ერთმანეთს და ამის მიხედვით გადავწყვიტოთ რომელია უკეთესი. იქიდან გამომდინარე, რომ ეს სწავლება შედეგზეა ორიენტირებული, ძალიან ბევრია იმაზე დამოკიდებული, თუ რამდენად კარგი მმართველია ზემოთხსენებული პიროვნება, ჰყავს თუ არა მას მომხრეები და თუ კი, რამდენი? რეალურად, თუ დიქტატორის ყოფნა ურჩევნია უმრავლესობას მის არყოფნას, გამოდის პატრიოტმა გადაწყვეტილება მიიღო არა თანამემამულეების ინტერესებიდან, არამედ სამშობლოს, როგორც აბსტრაქტული იდეის ინტერესებიდან, ამ შემთხვევაში კი პატრიოტის საქციელს უტილიტარიზმი არ გაამართლებდა. შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ უტილიტარიზმი მხოლოდ მაშინ მიიჩნევდა მორალურად მართებულად პატრიოტიზმს, თუ ხალხის ინტერესებთან მოვიდოდა თანხვედრაში, რაც ამ მაგალითშიც კი შეიძლება დაირღვეს.

დეონტოლოგიის მიხედვით, ადამიანის მოკვლა არასწორია, რაც არ უნდა იყოს მიზეზი. აქ ერთადერთი რაზეც შეიძლება მსჯელობა ისაა, რომ იქნებ უფრო არასწორია დიქტატორის ცოცხლად დატოვება, თუმცა აქ რთულია მსგავსი მორალური მაქსიმის პოვნა, უნდა დავუშვათ რომ დიქტატორი ქვეყანას ძალიან ცუდ დღეში აგდებს და პირველ კატეგორიულ იმპერატივში გავატაროთ შემდეგნაირად: რა მოხდებოდა თუ ყველა იტყოდა უარს ქვეყნის დახმარებაზე? მიუხედავად იმისა, რომ ასეთი მკვეთრი ფორმულირება მივეცით, მაინც არ ვფიქრობ, რომ მკვლელობაზე უარეს შედეგამდე მივყავართ ამ იმპერატივს, ასე რომ, შეგვიძლია ვთქვათ, რომ დეონტოლოგიურად ეს აქტი არის არასწორი და პატრიოტიზმი არ გამოდგება მიზეზად.

რაც შეეხება ბუნებით სამართალს, რა თქმა უნდა, მკვლელობა აუცილებლად მორალურად გამართლებული არც აქაა, პირველივე პრინციპს ეწინააღმდეგება, მაგრამ შესაძლოა მაინც გავამართლოთ, თუ 4 პუნქტს დააკმაყოფილებს. აქ მნიშვნელოვანია, გავამახვილოთ ყურადღება მეორე ტესტზე, აქტი შედეგს წინ უნდა უსწრებდეს, ანუ, სულ რომ ვთქვათ, ქვეყნის გადარჩენა იყო აქტი, მაშინაც ვერ გამოვა გამართლებული, თუ ქვეყანას პირდაპირი საფრთხე არ ემუქრებოდა. შეიძლება ითქვას, სხვა შემთხვევაში ქვეყნის გადარჩენადაც ვერ მოვნათლავთ ამ ქმედებას, რადგან სიტყვა “გადარჩენა” უტრირება გამოვა, მაგრამ ეგეთი აბსტრაქტული მიზანი მაინც ვერ იქნება მყისიერი, თუ მაინცდამაინც გენოციდს არ აწყობს და ამ დროს არ კლავ და ამ ვარიანტშიც მოტივი არა პატრიოტიზმი, არამედ ადამიანების სიცოცხლის გადარჩენა გამოდის, ამიტომ, შეიძლება ითქვას, რომ თეორიულად შესაძლებელია დიქტატორის მკვლელობის გამართლება, თუმცა მიზეზი ყოველთვის იქნება პატრიოტიზმის გარდა რაიმე სხვა, რადგან დიქტატორი უბრალოდ ქვეყნისთვის ცუდს ვერ გააკეთებს ვაკუუმში, რაღაც კონკრეტულ დანაშაულს უნდა ჩადიოდეს და ამის არიდებას ვცდილობთ, ანუ გამოდის, პატრიოტიზმი ერთადერთი გამართლება ვერასდროს იქნება ბუნებრივი სამართლისათვის.

საბოლოოდ, რომ შევაჯამოთ, ცხადია დიქტატორის მკვლელობა პატრიოტიზმის გამო უკიდურესი ზომების მიღების მაგალითად მოვიყვანე და დასკვნა შემდეგია: ის არცერთი მიმდინარეობისთვის არ არის მნიშვნელოვანი დამოუკიდებლად. ანუ, რეალურად, ვერცერთ მსჯელობაში იმას ვერ ვიყენებთ, რომ პატრიოტიზმის გამო ვკლავთ დიქტატორს, თუ იგი უნდა მოკვდეს, უნდა მოკვდეს განურჩევლად იმისა, შენი ქვეყნისაა თუ არა, შესაბამისად, პატრიოტიზმი აქ ვერ იქნება განმსაზღვრელი ფაქტორი. აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ კატეგორიულად არცერთი ეწინააღმდეგება, უბრალოდ სამივეგან საჭიროა რაღაც სხვა კეთილშობილური მიზეზი, რასთან თანხვედრაშიც უნდა იყოს ეს პატრიოტიზმი, თორემ, როგორც ზემოთ ვახსენე, ნაკრების თამაშებზე დასწრებით ქვეყნის სიყვარულის გამოხატვა მორალურად არასწორი ვერ იქნება.

სტრატიფიკაცია

სტრატიფიკაცია 

სტრატიფიკაცია ადამიანთა შორის არსებული სტრუქტურული უთანასწორობაა. საზოგადოება შედგება სხვადასხვა იერარქიული შრისაგან. ზედაპირზე განსაკუთრებით პატივსაცემნი, ძირში კი ნაკლებად პრივილეგირებულნი ექცევიან. სახელმწიფოს შიგნით ინდივიდების სტრატიფიცერიბის განმაპირობებელი ფაქტორი, სხვადასხვა მახასიათებლის ქონა, ან უქონლობა, შეიძლება გახდეს. ძირითად შემთხვევაში კი ეს უკანასკნელი სიმდიდრის, კაპიტალის ფლობას უკავშირდება. ამის მიხედვით, ვხვდებით სტრატიფიკაციის სხვაასხვა სისტემას: მონობა, კასტა, წოდება, კლასი. 

            არისტოტელე “პოლიტიკაში” აღნიშნავს, რომ ყოველი სახელმწიფო სამი ნაწილისაგან შედგება: ძალიან მდიდრები, ძალიან ღარიბები და მესამე - მათ შუა მყოფი. საყოველთაო აღიარებით, ზომიერება და შუალედი არის საუკეთესო მდგომარეობა. შესაბამისად, ქონებაშიც საუკეთესო უნდა იყოს საშუალო ქონება. ძალიან მდიდრები, არისტოტელეს აზრით, ხდებიან “უფრო მეტად თავხედები და უზნეონი”, ძალიან ღარიბები კი “ბოროტმოქმედნი და წვრილმანი უზნეონი”. პირველები უსამართლობას თავხედობის გამო სჩადიან, მეორენი კი ბოროტი თვისების გამო. არისტოტელე ასკვნის, რომ ორივე მათგანი ზედმეტად საზიანოა სახელმწიფოსთვის. მათ, ვისაც ძალაუფლება აქვთ და ზედმეტ ფუფუნებაში იმყოფებიან, არც სურთ დაემორჩილონ ხელმძღვანელობას და არც რაიმე სახის წარმოდგენა აქვთ ამაზე. მეორენი კი, დიდი გაჭირვების გამო ძალიან დამცირებულები არიან და აქედან გამომდინარე, არც ხელმძღვანელობა იციან და არც ქვეშევდომობა. მათთვის მხოლოდ მონური მორჩილებაა ცნობილი. სწორედ ეს უკანასკნელი წარმოადგენს მონებისა და ბატონებისგან შემდგარი სახელმწიფოს საფუძველს. 

            უკიდურეს სიმდიდრესა და სიღარიბეს პრობლემად მიიჩნევს პლატონიც. “სახელმწიფოში” იგი ამ უკანასკნელს უმაქნისობის განმაპირობებელ ფაქტორად განიხილავს. სიმდიდრეც და სიღარიბეც უარყოფითად მოქმედებს მუშაზე. თუ გამდიდრდა, აღარ ეცდება, რომ საკუთარ პროფესიას უკეთ დაეუფლოს. სიღარიბის შემთხვევაში კი, ვერ იყიდის იარაღებს და შესაბამისად, ვერც მუშაობას შეძლებს. ამიტომ სიმდიდრემ, რომელიც პლატონის აზრით, მცონარების, უქნარობისა და ახალ სიბიწეთა სათავეა და სიღარიბემ, რომელიც სიმდაბლისა და ბოროტმოქმედების საწყისია, სახელმწიფოში არ უნდა შემოაღწიოს. სოკრატე ამბობს, რომ საჭიროების შემთხვევაში, ასეთ სახელმწიფოს არც ბრძოლა გაუჭირდება. ათლეტები მარტივად დაამარცხებენ ზონზროხ მდიდრებს და დადებენ შეთანხმებას სხვა მდიდარ ქვეყანასთან იმ პირობით, რომ ნადავლი მთლიანად ამ უკანასკნელს დარჩება, ვინაიდან ოქრო-ვერცხლი მათთვის პრიორიტეტს არ წარმოადგენს. ასე დაამარცხებენ მტერს. 

            ქონებრივი უთანასწორობა წარმოადგენს დაპირისპირებისა და ბრძოლის საფუძველს კარლ მარქსის აზრითაც, რომელიც ისტორიას კლასთა შორის დაპირისპირების ჭრილში განიხილავს. შესაბამისად, მივდივართ დასკვნამდე, რომ იდეალურ სახელმწიფოში უნდა ჭარბობდეს საშუალო ფენა. “უდიდესი ბედნიერებაა, როდესაც მოქალაქეებს აქვთ საშუალო, მაგრამ საკმარისი ქონება. იქ კი, სადაც ერთ მხარეს აქვს ძალიან ბევრი, მეორეს კი არაფერი, წარმოიშობა ან უკიდურესი დემოკრატია, ან სუფთა სახის ოლიგარქია, ანდა ტირანია…” - ამბობს არისტოტელე. სახელმწიფოთა უმრავლესობა ან დემოკრატიულია, ან ოლიგარქიული, რადგან უმეტეს შემთხვევაში, საშუალო კლასი წარმოადგენს უმცირესობას, რის გამოც იმარჯვებს რომელიმე უკიდურესი მხარე, ხან მდიდრები, ხან ღარიბები, რომლებიც სახელმწიფოს საკუთარი სურვილების მიხედვით განაგებენ. მათ შორის მუდმივი დაპირისპირების შედეგად, ვერ იქმნება თანასწორუფლებიანი მოქალაქეებისგან შემდგარი სახელმწიფო. 

            როგორც ზემოთ აღნიშნული მსჯელობიდან მივედით, იდეალურ შემთხვევაში მოქალაქეების უმეტესობა საშუალო ფენაში უნდა იყოს გაერთიანებული. ამის გათვალისწინებით, რამდენად მართებული იქნება ქონებრივი ცენზის დაწესება და არსებობის მაქსიმუმისა და მინიმუმის შემოღება? თუკი ჩვენთვის პრიორიტეტულია უმრავლესობისათვის სასარგებლო სისტემის შექმნა, განვიხილოთ აღნიშნული იდეა უტილიტარიზმის კონტქეტსტში, რომელიც საერთო კეთილდღეობის მაქსიმიზაციას ისახავს მიზნად. ქონების მაქსიმუმის დაწესების შემთხვევაში, ადამიანები საკუთარ პოტენციალს ბოლომდე არ გამოავლენენ, რადგან მათ ამის მოტივაცია არ გააჩნიათ. ისინი არ გააკეთებენ იმაზე მეტს, ვიდრე დაწესებული მაქსიმუმის შესაბამისი შრომა მოითხოვს. რაც შეეხება მინიმალურ ზღვარს, თუკი ნებისმიერ ადამიანს მივცემთ საარსებო მინიმუმს, ამან შესაძლოა კვლავ გამოიწვიოს მათი დემოტივაცია და დაკმაყოფილდნენ აღნიშნულით. შედეგად მივიღებთ საერთო კეთილდღეობის შემცირებულ დონეს. ასე რომ, ეს არ წარმოადგენს პრობლემის გადაჭრის საუკეთესო საშუალებას. 

ჯეიმს დევისის აზრით, პროტესტს აბსოლუტური დეპრივაცია კი არ იწვევს, არამედ შედარებითი დეპრივაცია, წინააღმდეგობა იმ ცხოვრებას შორის, რომელსაც ადამიანები იძულებულნი არიან მიყვნენ და იმას შორის, რისი განხორციელებაც მათ რეალისტურად მიაჩნიათ. შესაბამისად, პროგრესისაკენ სწრაფვა სწორედ ისეთი სახელმწიფოსთვისაა დამახასიათებელი, რომელიც დაკომპლექტებულია საშუალო ფენისაგან და არა უქონელი მონებისაგან. მიზანს წარმოადგენს პირობების გაუმჯობესება, თუმცა როგორც კი კლასობივი მიმოცვლის შედეგად მივალთ დისბალანსამდე და საშაულო კლასი აღარ იქნება უმრავლესობაში, კვლავ დავუბრუნდებით საწყის წერტილს.