თავისუფლებისა და კანონის თანაარსებობა

ყველა ადამიანის უფლებაა იყოს თავისუფალი, ყველა ადამიანი თავისუფალი იბადება.

ეს ორი წინადადება იმდენადაა გამჯდარი ჩვენში, რომ ხანდახან არც კი ვიაზრებთ, როდესაც ვამბობთ.

საქართველოს კონსტიტუციაში ჩამოთვლილია ადამიანის უფლებები და ერთ-ერთი უმთავრესია თავისუფლება. ანუ იგი კანონით გვენიჭება. დაბადებიდანვე ვიღებთ ამ უფლებას და მთელი ცხოვრება გვაქვს. მაგრამ თუ თავისუფლები ვართ, კანონი უნდა მოქმედებდეს ჩვენზე? უნდა ვემორჩილებოდეთ მას? შეიძლება თუ არა კანონისა და თავისუფლების თანაარსებობა.

სანამ ამ საკითხზე დავიწყებთ საუბარს უნდა განვმარტოთ თვითონ კანონი და თავისუფლება. კანონი არის სახელმწიფოს უმაღლესი წარმომადგენლობითი ორგანოს მიერ განსაკუთრებული წესით მიღებული აქტი, რომელიც არეგულირებს უმნიშვნელოვანეს საზოგადოებრივ ურთიერთობებს, ხოლო თავისუფლება არის შესაძლებლობა, გააკეთო ისე, რაც გსურს. თანამედროვეობაში თავისუფლება მიღებულია, როგორც საზოგადოებაში კონტროლისა და რეპრესიული შეზღუდვების გარეშე ცხოვრება. მაშინ კანონი ეწინააღმდეგება თავისუფლებას?

ადამიანები სოციალური არსებები ვართ. ჩვენთვის უმნიშვნელოვანესია ვიყოთ ერთმანეთის გარემოცვაში. მეცნიერულად დამტკიცებულიც არის, რომ ადამიანს დიდი პერიოდის განმავლობაში მარტო ცხოვრება არ შეუძლია, ის უნდა იყოს კოლექტივის ნაწილი. ამისთვის კი ჩამოყალიბებული უნდა გვქონდეს ჯანსაღი საზოგადოება. ფუნქციური და არსებობის შესაძლებლობის მქონე საზოგადოებისთვის კი აუცილებელია წესები, კანონები. მათ გარეშე ცხოვრება დაემსგავსებოდა ქაოსს, სადაც ადამიანები ფოკუსირებულები არიან მხოლოდ საკუთარ თავზე და უგულებელყოფენ სხვების ცხოვრებას. კანონები გვეხმარება შევინარჩუნოთ სიმშვიდე და წესრიგი. რომ არა ისინი ჩვენ არ გვეცოდინებოდა თავშეკავება, ამის გარეშე კი ჩამოყალიბდებოდა „ბუნებითი მდგომარეობა“ (ჰობსის მიხედვით ეს არის მდგომარეობა , როდესაც ადამიანი არაფერზეა დამოკიდებული და იქმნება სრული ქაოსი).  როდესაც ადამიანები ვემორჩილებით კანონს, ამ დროს ჩვენ თავისუფლების გარკვეულ ნაწილს „ვწირავთ“ გამართული საზოგადოების ჩამოსაყალიბებლად.

„ადამიანის თავისუფლება დაცულია“ (საქართველოს კონსტიტუცია, მუხლი 13, პირველი პუნქტი).  აქ ჩნდება უკვე პარადოქსული სიტუაცია. თუ კანონითაა შემოღებული, რომ ადამიანის თავისუფლება დაცულია და ჩვენ მას ვემორჩილებით, ეს ამასთანავე ნიშნავს , რომ ჩვენი თავისუფლების ნაწილს ვთმობთ, რანაირად გამოდის ეს ორივე სწორი. კი მართალია, რომ ადამიანი თავისუფალია, მაგრამ მთავარი , რაც ადამიანებს მხედველობიდან რჩებათ, არის ის, რომ ადამიანი თავისუფალია იქამდე, სანამ სხვის თავისუფლებას არ ეხება. ყველანი , რომ უკიდეგანოდ თავისუფლები ვიყოთ, მაშინ აუცილებლად დაირღვევა თითოეული ჩვენგანის სხვადასხვა უფლებები. მაგალითად , თუ მე „მთლიანად“ თავისუფალი ვარ და არ მზღუდავს არანაირი კანონი, მაშინ შეიძლება, რომ ერთ დღეს გავიღვიძო და გადავწყვიტო, რომ ჩემს მეზობალს თავში ქვა ჩავარტყა და მოვკლა. ვიტყვი, რომ ვერავინ დამიშლის ამას, მე ვარ ჩემი თავის უფალი და გადავწყვიტე ასე მოქცევა, მაგრამ ამ დროს გასათვალისწინებელია მეორე ფაქტორიც, რომ ჩემი საქციელით იზღუდება ჩემი მეზობლის უფლებები.  ამიტომ გვჭირდება მესამე პირი, რომელიც ამ ყველაფერს დააბალანსებს. სწორედ აქ შემოდის სახელმწიფო და ის აწესებს კანონებს, რომელსაც ვემორჩილებით , გვინდა თუ არ გვინდა, მოგვწონს თუ არა ეს ყოველივე, რადგან შევძლოთ თანაცხოვრება და ჩვენი საქციელებით არ შევლახოთ სხვისი ცხოვრება.

ჩვენ, ადამიანები, ერთმანეთს არ უნდა ვუპირისპირებდეთ კანონსა და თავისუფლებას. ვერასდროს გადავწყვეტთ, რომელია ჩვენთვის  უკეთესი და უფრო მნიშვნელოვანი. ამ შემთხვევაში არ გვაქვს საშუალება ავირჩიოთ ერთი და მივყვეთ მას. როგორც უკვე ვთქვი თავისუფალნი ვართ დაბადებისთანავე, მაგრამ ჩვენი ამ ყოფით არ უნდა შევეხოთ სხვას. საზოგადოებაში ცხოვრება ნიშნავს დათმობას,  გაერთიანებას იმისთვის, რომ გვქონდეს წესრიგი და მშვიდი ცხოვრება, მაგრამ ეს არ ნიშნავს იმას , რომ სრულად  უგულებელვყოთ ჩვენი უფლებები. ჩვენ ვართ თავისუფალნი და ამავე დროს ვემორჩილებით კანონს.

კანონი, როგორც თავისუფლების არასრულყოფილი გარანტი

ცივილიზებულ სამყაროში თავისუფლების მრავალი გაგება არსებობს, ბევრისთვის ის ცხოველურ მდგომარეობას წარმოადგენს, ზოგისთვის ის თანდაყოლილი უნივერსალური კანონია, ნაწილისთვის კი ცხოვრების განმავლობაში გამომუშავებული ღირსება, რომელსაც ყოველწამიერი დაცვა სჭირდება. თუმცა ამ მოსაზრებების აბსოლუტური უმრავლესობა, ვფიქრობ დაიყვანება ერთ მარტივ დეფინიციამდე, თავისუფლება ესაა მქონდეს არჩევანის უფლება, პირობითად ავირჩიო A ან ავირჩიო ნებისმიერი სხვა, რომელსაც მე ჩავთვლი ჩემთვის საუკეთესოდ. მაგრამ ცხადია თავისუფლების ამგვარი გაგება ძალიან არასრულყოფილია იმასთან, რასაც დღეს დასავლური, ინდუსტრიული საზოგადოება იზიარებს და რომლის ნაწილი ჩვენც ვართ. დღევანდელი ცივილიზებული დემოკრატიული კულტურისთვის თავისუფლება არ მოიაზრებს არჩევანის წინაშო თავშეუკავებელ მდგომარეობას, რომელსაც საზოგადოებრივად არასასურველ შედეგებამდე მივყავართ, არამედ თავისუფლებაა, როცა ადამიანი აზროვნების გზით მიდის კონკრეტულ გადაწყვეტილებამდე. აქ კი გადაწყვეტილებამდე მისასვლელი გზა შესაძლოა გონივრულ თვითშეზღუდვაზეც გადიოდეს, რაც თავისუფლების ამგვარ გაგებასთან ჰარმონიაშია.

თუმცა რა ხდება მაშინ, როცა საქმე არა ინდივიდთან არამედ საზოგადოებასთან გვაქვს? ვინ უნდა ადგენდეს აქ მსგავს „გონივრულ თვითშეზღუდვებს“, რათა შეზღუდულ იქნას ვინმეს მიერ არჩევანის უფლების ბოროტად გამოყენება, რაც საფრთხეს უქმნის საზოგადო კეთილდღეობას? ან ვინ განსაზღვრავს რა იგულისხმება და რა არა არჩევანის უფლების არა კეთილსინდისიერად გამოყენებაში? და საერთოდ აქვს კი ვინმეს მსგავსი შეზღუდვების დაწესების ლეგიტიმაცია? იმისათვის, რომ ყველა კითხვას პასუხი გაეცეს უკეთესი იქნება ამ უკანასკნელით დაწყება. როგორც ჰობსი იტყოდა ადამიანები ურთიერთშეთამხმების საფუძველზე „სოციალური კონტრაქტის“ თეორიის მეშვეობით აფუძვნებენ საზოგადოებას. ისინი ნდობას უცხადებენ ხელისუფალს, რომელსაც ლეგიტიმაციის წყარო ხალხია. სახელმწიფოს აქვს საკანონმდებლო საქმიანობის წარმართვის ექსკლუზივიც, რაც გულისხმობს გარკვეული შეზღუდვების დაწესებას იმისათვის, რომ დაცული იქნას საერთო თავისუფლება. იმისათვის, რომ კანონმა სრულყოფილი სახე მიიღოს აუცილებელია მისი ლოგიკური კავშირი იმ „გონივრულ თვითშეზღუდვასთან“, რაც ბლოგის დასაწყისში უკვე ვახსენე. მაშასადამე სახელმწიფო იღებს პასუხისმგებლობას, რომ დაიცავს ინდივიდების უფლებებსა და თავისუფლებას, რაც კანონების დაკანონებით მიიღწევა, მაგრამ აქ წარმოიშობა აწ უკვე ნახსენები ლეგიტიმური კითხვა, იმ ფონზე როცა არ გვაქვს თავისუფლების საყოველთაოდ მიღებული განმარტება, მეტიც ყველა ადამიანისთვის ინდივიდუალური თავისუფლება განსხვავებული გამოცდილებაა, როგორ უნდა განისაზღვროს კანონები, რომლებიც ერთ, უნივერსალურ საზოგადო თავისუფლების სამსახურში იქნება? ვინაიდან დასაწყისშივე თავისუფლების დემოკრატიული საზოგადოების ჭრილში განხილვა დავიწყე ამ კითხვასაც ამ კუთხით ვუპასუხებ. დემოკრატიულ სამყაროში სახელმწიფოებრივად მნიშვნელოვანი პროცესები არჩევითობის პრინციპით იმართება, რაც ყველა მოქალაქის საარჩევნო პროცესებში ჩართულობასა და მისი ხმის გათვალისწინებას გულისხმობს, ამ პროცესებით უმრავლესობის არჩევანი მთელის არჩევანსაც გულისხმობს. მაშასადამე იმ ამომრჩევლის, რომლის მიერ მხარდაჭერილი კანდიდატი უმრავლესობით მოვიდა ხელისუფლებაში, აპრიორი ხდება ამ კანდიდატის მიერ განხორციელებული საკანონმდებლო საქმიანობის მომხრეც. მაგრამ მეორესმხრივ იმ ელექტორატის ნება, რომელსაც პირობითად გამარჯვებამდე ერთი ხმა დააკლდა, ხდება მსხვერპლი იმ დემოკრატიული სტანდარტებისა, რომელიც სახეზე გვაქვს. შესაბამისად ხელისუფლების მიერ განსახორციებელი საკანონმდებლო პროგრამა საზოგადოების უმრავლესობისთვის შეიძლება გარანტი იყოს ინდივიდუალური თავისუფლების, მაგრამ მეორესმხრივ სრულ წინააღმდეგობაში მოდიოდეს საზოგადოების ასევე მნიშვნელოვანი ნაწილის მიერ აღქმულ თავისუფლებზე.

და ბოლოს მინდა გავიხსენო ამერიკის შეერთებული შტატების დამფუძნებელი მამის ჯეიმს მედისონის სიტყვები: თუ ადამიანები იქნებოდნენ ანგელოზები, არც მთავრობის არსებობის საჭიროება იქნებოდა. (“if men were angels, no government would be necessary”) ვფიქრობ ეს იდეა მკაფიო დადასტურებაა ამ თემის მთავარი სათქმელის, რომ საჭიროება ექსკლუზიურად საკანონმდებლო საქმნიანობით აღჭურვილი სახელმწიფოსი აშკარაა, მაგრამ ასევე გასათვალისწინებელია ის ფაქტი, რომ ეს სახელმწიფო ორგანო და მის მიერ თავისუფლების სახელით განხორციელებული საკანონმდებლო საქმიანობა იქნება ისეთივე ნაკლულევანი, როგორც ადამიანი ანგელოზის წინაშე.

დაკანონებული ძარცვა, ანუ გაუკუღმართებული კანონი

კანონისა და სახელმწიფოს იდეა მხოლოდ და მხოლოდ ერთ რამეს, ადამიანების უსამართლობისგან დაცვას უნდა ემსახურებოდეს, ვინაიდან, სწორედ ამისთვის შექმნეს კანონი და სახელმწიფო თავად ადამიანებმა.

ძარცვა ერთ–ერთი იყო იმ უსამართლობათაგან, რომლისგანაც ადამიანებს დაცვა დასჭირდათ. სწორედ ამიტომ, შექმნეს ინსტიტუტი, სახელად სახელმწიფო, რომელიც მეტ–ნაკლებად ნდობით აღჭურვილ, მათი აზრით, სამართლიან ადამიანებს ჩააბარეს და კანონების შექმნაც მათ მიანდეს. კანონი უნდა ყოფილიყო ყველაზე ძლევამოსილი იარაღი უსამართლოთა წინააღმდეგ. კანონი უნდა ყოფილიყო ის, რაც ძარცვას გახდიდა იმაზე რთულსა და მტანჯველს, ვიდრე შრომაა.

ამის მიუხედავად, დროთა განმავლობაში, სახელმწიფომ, ანუ იმ ადამიანებმა, ვის ხელშიც კანონთა შექმნა და აღსრულება იყო, გადაწყვიტეს, რომ მათი ფუნქციები, და, შესაბამისად, ძალაუფლება, გაეფართოვებინათ. სახელმწიფომ გადაწყვიტა, რომ მისი ფუნქცია არამხოლოდ ადამიანთა დაცვა იყო იმ რიგი უსამართლობებისგან, რომლებიც მათგან დამოუკიდებლად ხდებოდა, არამედ ამ ადამიანების „ყოფის გაუმჯობესებაც“.

სწორედ ამგვარმა მიდგომამ შექმნა ეგრეთ წოდებული „მზრუნველი მთავრობის“ იდეა, რომელიც, ერთი შეხედვით, მრავალ პასუხისმგებლობასა და ვალდებულებას იღებს საკუთარ თავზე, თუმცა, რეალურად, ყველა ეს აღებული პასუხისმგებლობა და ვალდებულება ემსახურება ერთადერთ რამეს – ადამიანთა ძარცვას.

ზემოთ აღნიშნული რომ უკეთ განვმარტოთ, განვიხილოთ ეგრეთ წოდებული პროგრესული გადასახადები. ერთ დღესაც, სახელმწიფო მიხვდა, რომ მას ხალხისგან იმხელა ძალაუფლება ჰქონდა მინიჭებული, რომ შეეძლო იმ საზღვრებსაც გასცდენოდა, რომელიც, თავის დროზე, ადამიანებმა დაუწესეს. ანუ, არა მხოლოდ დაეცვა ადამიანთა თავისუფლება და დაესაჯა ყველა, ვინც ამ თავისუფლებას შეზღუდავდა, არამედ თავად შეეზღუდა ადამიანების თავისუფლება და ამით მოგება ენახა, თუმცა, ცხადია, ამგვარი ქცევა მაცდურად უნდა შეენიღბა და მომხიბვლელი გაეხადა ადამიანთა უმრავლესობისთვის, ანუ მათთვის, ვისაც შრომა ეზარება. სწორედ „ამ მიზნით“, სახეწლმწიფო იწყებს კანონის უზენაესობისა და ძალაუფლების გამოყენებას და ამის მეშვეობით ადამიანებს, რომლებიც შრომობენ და საკუთარი შრომის ხარჯზე მდიდრდებიან, ართმევს კუთვნილ ქონებას. ართმევს იმ საბაბით, რომ დაეხმაროს სხვებს. მათ, ვინც ნაკლებს შრომობს და, შესაბამისად, ნაკლებად მდიდარია. ერთი შეხედვით, სახელმწიფოს ამგვარი ქცევა კეთილ ზღაპრად შეიძლება მოგვეჩვენოს. რა შეიძლება იყოს იმაზე კეთილშობილური საქციელი, ვიდრე გაჭირვებულის დახმარებაა, თუმცა აუცილებელია გვახსოვდეს, რომ იქ, სადაც ერთს ვეხმარებით, ვძარცვავთ მეორეს, სავალდებულო ქველმოქმედების სახელით. ანუ, სახელმწიფო, კანონის სახელით, ძარცვავს მას, ვისგანაც ის შეიქმნა და შეიქმნა სწორედ ძარცვისგან თავდასაცავად.

საქმე არ არის მხოლოდ პროგრესულ გადასახადებსა და სხვის დახმარებაში. ადამიანთა გასაძარცვად სახელმწიფომ კიდევ ბევრი რამ გამოიგონა და მათ შორის ყველაზე ეფექტური თავად გადასახადების გადამხდელებზე ზრუნვის მოტივი აღმოჩნდა. დღეს სახელმწიფო გვეუბნება, რომ ის ვალდებულია მოგვცეს განათლება, ვალდებულია დაგვაწყებინოს სამსახური, განსაზღვროს ჩვენი მინიმალური ხელფასი, რათა „მონურად“ არ ვიმუშავოთ და ასე შემდეგ. ანუ, დღეს სახელმწიფო აკეთებს იმას, რაც მისი საქმე არ არის, რისთვისაც ის არ შექმნილა და სწორედ ამ უკანასკნელიდან გამომდინარე, ის ამას აკეთებს უხარისხოდ. სამაგიეროდ, გვართმევს ფულს, რომლის მხოლოდ ნაწილს თუ იყენებს ჩვენზე „ზრუნვაში“. დანარჩენი კი უბრალოდ ძარცვაა, რადგან სინამდვილეში, ერთადერთი ვალდებულება, რაც სახელმწიფოს აქვს, ადამიანთა თავისუფლების დაცვაა. იქნება ეს ეკონიმიკური, სოციალური თუ პოლიტიკური თავისუფლება.

სამწუხაროდ, სახელმწიფომ და მისმა იდეამ დიდი ხანია გადაუხვია მისი რეალური მოვალეობების აღსრულების გზას. დღეს ადამიანები ყველაზე ხშირად სწორედ სახელმწიფოსგან იძარცვებიან, თანაც კანონის ძალით. ანუ, სახელმწიფომ ძარცვა თავის სასარგებლოდ დააკანონა და შედეგად გააუკუღმართა კანონი, რომელიც ადამიანებს, თავის დროზე, უსამართლობისგან, მათ შორის ძარცვისგან, თავდასაცავად დასჭირდათ, და შექმნა მისგან იარაღი, რომელიც ყველაზე ეფექტურად ძარცვავს იმავე ადამიანებს.

თავისუფლება და კანონი

კანონის განმარტება გვეუბნება, რომ იგი შედგენილია სახელმწიფოსა და საზოგადოებას და ამავე დროს, საზოგადოების წევრებს შორის ურთიერთობის დასარეგულირებლად.

რა იგულისხმება დარეგულირებაში?

ამ კითხვაზე პასუხის გასაცემად საჭიროა გავიხსენოთ რა არის ბუნებითი მდგომარეობა თომას ჰობსის მიხედვით. იგი ამბობს, რომ ბუნებითი მდგომარეობისას ადამიანი არსებობს ისეთ წარმოსახვით გარემოში, სადაც სახელმწიფო და კანონი არ არის, ანუ, არ არსებობს არანაირი მარეგულირებელი ძალა, რაც მის უფლებებსა და თავისუფლებებს განკარგავს. მაშასადამე, მას აქვს ყველაფრის უფლება, დაქორწინდეს მასზე ვიზეც უნდა, გააკეთოს ყველაფერი რაც მოესურვება, მათ შორის, შეიჭრას სხვის საკუთრებაში, დაარღვიოს დანარჩენების უფლებები, მოკლას ვინც მოუნდება და ასე შემდეგ. მაგრამ აქ ვხედავთ, რომ გარდა იმ დადებითი მხარისა, რომ თითოეული ადამიანი სრულიად თავისუფალია, ის საფრთხეშია, რადგან როგორც ის სარგებლობს სრული თავისუფლებით, ასე სარგებლობენ დანარჩენი მისნაირი ადამიანებიც. არანაირი მექანიზმი არ არსებობს, რაც მას დაიცავს და გარანტიას მისცემს, რომ მის საკუთრებას, სიცოცხლესა თუ თავისუფლებას არანაირი საფრთხე არ დაემუქრება. აქ კი ვაწყდებით ამ პრობლემის გადაჭრის გზას, კერძოდ კი კანონის შემოღებას. კანონია სწორედ ის მარეგულირებელი მექანიზმი, რომელსაც ადამიანი ბუნებითი მდგომარეობიდან გამოჰყავს, სახელმწიფო კი ის ორგანო, რომელიც მის აღსრულებას უწყობს ხელს.

ყველა ადამიანს ღმერთისგან მონიჭებული აქვს უფლება, რომ საკუთარი თავი, ქონება და თავისუფლება დაიცვას.  ეს სამი ურთიერთგადაჯაჭვული უფლებაა, რომელთაგან თითოეულის დაცვა დანარჩენების დაცვასაც გულისხმობს. მაგრამ რა იგულისხმება დაცვაში? ის რომ ძალის გამოყენებით სხვას მივაყენო ზიანი ჩემი თავისუფლების დასაცავად? რა თქმა უნდა არა. კანონი არეგულირებს სწორედ იმ უფლებებს, სადაც მე ვარ თავისუფალი, მაგრამ ისე, რომ მე ამავე დროს არ ვზღუდავ ვინმე სხვის უფლებასა თუ თავისუფლებას. კანონი ამ შემთხვევაში მეც მზღუდავს, მაგრამ იგივენაირად ზღუდავს სხვასაც, ჩემს დასაცავად. სწორედ აქ ჩნდება კითხვა არის თუ არა კანონი რეალურად ჩემი დამცველი თუ ის მხოლოდ ჩემს უფლებებს ზღუდავს?

ჯონ ლოკი ფიქრობდა(და ბუნებითი სამართალიც სწორედ ამ იდეას ქადაგებს), რომ ადამიანის თავისუფლება შეუძლებელია სხვისი თავისუფლების შეზღუდვის გარეშე. თუ ადამიანი თავისუფალია და იმის გაკეთება შეუძლია რაც უნდა, მაშინ გამოდის, რომ ვიღაცეების სურვილი უფრო ძლიერი შეიძლება იყოს და დომინირება მოახდინოს დანარჩენების სურვილზე. შედეგად კი ვიღებთ მონობას. თავისუფლებას კი განმარტავს როგორც კანონქვემდებარე ქმედებას, რომელიც აძლევს საშუალებას სხვებს თავად განკარგონ საკუთარი თავი და ღირსებები ისე, რომ ეს ყოველივე შესაბამისობაში იყოს  სხვების თავისუფლებასთან.

ჯონ სტიუარტ მილის მიხედვით, რომელიც უტილიტარისტი იყო, მთავარია ადამიანის თავისუფლება, გამოხატოს საკუთარი აზრი, აკეთოს ის რაც უნდა, მოახდინოს საკუთარი თავის რეალიზება სამყაროში, რათა ბედნიერებას მიაღწიოს, მაგრამ იქამდე, სანამ მისი საქციელი არ შელახავს სხვის ბედნიერებასა თუ თავისუფლებას. იგი თავის ესეში „თავისუფლების შესახებ“ წერს, რომ სახელმწიფომ აუცილებლად უნდა დართოს მოქალაქეებს თვითგანვითარებისა და ინდივიდუალური თავისუფლების ნება, მაგრამ იგი ვერ ასაბუთებს თუ რატომაა ეს ორი ღირსება ასეთი მნიშვნელოვანი. უტილიტარიზმის მიხედვით, მხოლოდ იმიტომაა მნიშვნელოვანი თავისუფლება, რომ ის ადამიანს ბედნიერებას ანიჭებს.

დეონტოლოგიური ეთიკა კი გვეუბნება, რომ ადამიანის ინდივიდუალური თავისუფლება უნდა იყოს დაცული არა იმიტომ, რომ საბოლოოდ სასურველი და ამავე დროს დადებითი შედეგი მივიღოთ, არამედ იმიტომ, რომ თვითონ თავისუფლება უმნიშვნელოვანესი ფაქტორია ადამნიანისთვის. გარდა ამისა დეონტოლოგიაში სადავოა დახმარების საკითხი. მათი აზრით ის, რომ სახელმწიფო ხალხს დაეხმაროს იგივეა, რაც პოლიო ვაქცინა, რომელიც უბრალოდ ახალისებს ჩვენს სუთნქვას(“like a polio vaccine that freshens your breath”). მათი აზრით, ბონუსი კარგია, მაგრამ არა აუცილებელი. აქ მართალია ვხედავთ თავისუფლების იდეის დაცვას, მაგრამ ვაწყდებით უფლების შელახვასაც.

მაგრამ კანონის მიხედვით, მე როგორც ინდივიდს სხვა დანარჩენ უფლებებთან ერთად მაქვს უსაფრთხოების, განათლებისა და თვითრეალიზების უფლება, და თუ სახელმწიფომ არ შემიწყო ხელი ამის გახორციელებაში, უკვე ჩემი უფლებები იზღუდება. სწორედ ამიტომაა საჭირო სახელმწიფოსგან პენსიები, სტიპენდიები თუ სხვა დახმარების პაკეტები. სახელმწიფო ამით უზრუნველყოფს თითოეული ადამიანის შესაძლებლობების გაზრდას, (ანდაც გათანაბრების მცდელობას იმ ინდივიდებთან, რომელთაც ამის საშუალება აქვთ) რათა მან მოახდინოს თვითრეალიზაცია სამყაროში. უტილიტარიზმს უნდა უდანაკარგოდ ყოველგვარი სარგებლის მიღება, რაც შეუძლებელია, კანონი კი გვთავაზობს იმგვარ შეთანხმებას, სადაც მე ვთმობ რაღაცას, ამ შემთხვევაში ჩემს ისეთ უფლებებს, რომელიც სხვის თავისუფლებას არღვევს, მაგრამ სანაცვლოდ ვიღებ უფრო მეტ სარგებელს. ჩემი, როგორც ინდივიდის უფლება, თავისუფლება, საკუთრება და უსაფრთხოება კანონის ფარგლებშია დაცული ისე, რომ პარალელურად არცერთი სხვა ინდივიდის იგივე ღირსებები არ ილახება. სწორედ ამას გვთავაზობს კანონი.

მაშასადამე კანონი შეგვიძლია მოვიაზროთ როგორც ერთგვარი შეთანხმება ადამიანსა და სახელმწიფოს შორის, რომ მე შევიზღუდავ რაღაც უფლებებს, მაგრამ სანაცვლოდ სამართალმა უნდა დამიცვას მე, უზრუნველყოს ჩემი უფლებების, თავისუფლებებისა და საკუთრების დაცვა. აქედან გამომდინარე გამოდის, რომ კანონი გარკვეულწილად კი მზღუდავს, მაგრამ უფრო მეტად მიცავს, რადგან ეს ყოველივე ჩემივე კეთიდლღეობისა და უფრო მეტი სარგებლისთვისაა განპირობებული და გარდა ამისა, მარტო მე კი არა, არამედ თითოეული ადამიანია ასე შეზღუდული.

“კანონი რომ კანონობდეს”

ადამიანები, გაჩენისთანავე გარკვეული უფლებებით და მოვალეობებით ვიბადებით. ჩვენ გაგვაჩნია საკუთრების, სიცოცხლის და თავისუფლების უფლებები. სახელმწიფოს ჩამოყალიბებაც სწორედ ამ უფლებების გააზრებიდან იწყება. საზოგადოება ქმნის კანონის მექანიზმს, რომელიც მათ მაგივრად უზრუნველყოფს კეთილდღეობასა და უსაფრთხოებას. საკითხავია რატომ გახდა საჭირო კანონის ჩამოყალიბება, რა წინაპირობები უძღოდა მას წინ.

პიროვნება იმიტომ კიარაა  სამართლიანი, რომ ნამდვილად ასეთია, არამედ იმიტომ რომ უსამართლოდ ყოფნა არ შეუძლია. მისთვის უსამართლობა ცუდია, მხოლოდ იმიტომ რომ მისი ეშინია. მას არ შეუძლია იგივე გააკეთოს რასაც უსამართლო ადამიანი აკეთებს. თუკი ჩემთან მოვიდა მეზობელი და გაქურდა ჩემი მთლიანი სახლი, მე საპასუხოდ ვერაფერს ვიზამ. სამართლიან კაცს არ შეულძია უსამართლობის ჩადენა, რადგან ამით იგი უარესი ხდება, შესაბამიად სამართლიანიც ვერ იქნებოდა. ამ მდგომარეობის ერთადერთ ბერკეტად კანონი გვევლინება. იგი ჩვენს მაგივრად აგებინებს პასუხს ქურდს.

განვიხილოთ მეორე ვარიანტიც. იმავე სიტუაციაში გამქურდეს, თუმცა ამჯერად მე მაქვს იმის უნარი, რომ ქურდი შევიბყრო და მოვკლა. გავითვალისწინოთ, რომ ამ დროს ჯერ არ არსებობს კანონი, რომელიც მე დამსჯის ამ ქმედებისთვის. ამ შემთხვევაში გამოდის, რომ ნებისმიერ პიროვნებას, ისევე როგორც მე, შეუძლია თავად დაადგინოს სასჯელის ფორმა და თავადვე აგებინოს პასუხი ობიექტს. ეს ყველაფერი ქმნის ქაოსს, ანომიას. არცერთი მოქალაქე არაა დაცული იმისგან, რომ მას შეეზღუდოს საკუთრება, სიცოცხლე ან თავისუფლება.

ერთი მხრივ, კანონის აღსრულების და წესრიგის დაცვის ვალდებულების სხვისთვის გადაცემით, ჩვენ ვთმობთ საკუთარი თავისუფლების ნაწილს, იმ მიზნით რომ მივაღწიოთ გარანტირებულ თავისუფლებას. მეორე მხრივ ჩნდება კითხვა: მიიღწევა თუარა თავისუფლება კანონის მეშვეობით? კანონში ჩაწერილი სიტყვები, რომ არ შეიძლება ადამიანის მოკვლა ან ქურდობა და იგი ისჯება, არ ნიშნავს იმას, რომ ეს ყველაფერი არ ხდება. თუკი მე, პიროვნებამ დავთმე ჩემი თავისუფლების ნაწილი, იმის გამო რომ მთელი ცხოვრება უშფოთველად მეცხოვრა და შემდეგ მომკლეს, ეს ვერ ანაზღაურებს ჩემს მიერ დათმობილ უფლებებს. კანონი გვევლინება უკვე ჩადენილი ქმედების დამსჯელობით ეფექტად, ხოლო შედეგი შეიძლება არც შეიცვალოს. შეიძლება ჩემი მკვლელი ქვეყნიდან გაიქცეს და იგი სასამართლო ორგანოებმა ვერასდროს დაიჭირონ. ასევე შესაძლებელია დაიჭირონ და დასაჯონ პატიმრობით, თუმცა ეს ყველაფერი ჩემს დაკარგულ სიცოცხლეს არ ანაზღაურებს.

უტილიტარიზმისთვის ნებისმიერი საშუალება გამართლებულია, თუკი საბოლოოდ კარგ მიზანს მივაღწევთ, თუკი დაცული იქნება საერთო კეთილდღეობა. ამ მხრივ მათთვის შეიძლება გამართლებული იყოს გარკვეული კანონების დარღვევა „მათი აზრით სასიკეთო“ მომავალი ქმედებებისთვის. თუკი კანონის მოვალეობაა, რომ ერთი ადამიანი დაიცვას მეორე მიერ მიყენებბული ზიანისგან, რა ხდება მაშინ, როდესაც მეორე ადამიანი კანონს არ აღიარებს? და რა ხდება მაშინ, თუკი უტილიტარისტი მართალია კანონის გვერდის ავლით ქმედებაში? მაშინ ვისთვის არსებობს ეს კანონი თუკი უფრო მეტ საერთო სიკეთეს მისი არქონა იწვევს?

ეს ყველაფერი ნათელს ხდის, რომ კანონის სრული და ჩამოყალიბებული სახე ჯერ არ არსებობს. ვფიქრობ შეუძლებელიც კია, რომ კანონმა სრულიად დაარეგულიროს ყველა ადამიანის ქმედება, მაგრამ ამავდროულად აღსანიშნავია, რომ ის შემთხვევები რაც ზემოთ აღვწერე იშვიათი ქმედებებია. საერთო ჯამში კანონი გვანიჭებს თავისუფლებას, იცავს ჩვენს საკუთრებას და სიცოცხლეს.

საზოგადოებრივი კეთილდღეობა პიროვნული თავისუფლების პირისპირ

თითოეულ ადამიანს ბუნებრივად გააჩნია თავისუფლება, თვისებრივი და თავისთავადი განსხვავება ადამიანის უფლებებსა და თავისუფლებას შორის არ არის, თითოეული მათგანი გვანიჭებს გარკვეულ შესაძლებლობას, განვახორციელოთ რაიმე ქმედება, ან გვიცავს გარე უარყოფითი ზემოქმედებისგან. ადამიანის ძირითად უფლებებს საფუძვლად უდევს ადამიანის ღირსებისა და თანასწორობის ცნებები, რადგან უფლებები განაპირობებს თითოეული ადამიანის ღირსეულ არსებობას. სხვა სიტყვებით რომ ვთქვათ, ადამიანის უფლებები ზნეობრივი ნორმები არ არის, რომლებიც მხოლოდ პიროვნებათშორის ურთიერთობებს შეეხება, არამედ ისინი პოლიტიკური ნორმებია, რომლებიც განსაზღვრავს თუ როგორ უნდა ეპყრობოდეს ხელისუფლებები და ინსტიტუტები ადამიანებს. Ამასთან, თითოეულ ინდივიდს გააჩნია გარკვეული ტიპის მოთხოვნილებები, რომელთა დასაკმაყოფილებლადაც იღწვის, საზოგადოებრივი პრობლემაც სწორედ აქ წარმოიშვება, რა ხდება მაშინ, თუ ინდივიდთა პირადი ინტერესები ერთმანეთს უპირისპირდება?

აქ საჭიროა განიმარტოს საერთო კეთილდღეობის ცნება, რომელიც მოიცავს ისეთ ზოგად პრინციპებს, რომელიც მისაღებია და თანაბრად სასარგებლოა საზოგადოებაში არსებული ყველა წევრისთვის, შესაბამისად, მნიშვნელოვანი საკითხია, თუ როგორ უნდა მივაღწიოთ საზოგადოებრივ კეთილდღეობას, როგორ შეიძლება დავარეგულიროთ და ერთგვარ ჩარჩოში მოვაქციოთ ადამიანთა ეგოისტური მისწრაფებები ისე, რომ შევინარჩუნოთ საერთო კეთილდღეობა?

უპირველესი პრობლემა, რომელიც ამ საკითხის გადაჭრისას წარმოიქმნება არის საყოველთაო სიკეთის ცნების აბსტრაქტულობა, რადგანაც შეუძლებელია განისაზღვროს რას მოიცავს საერთო სიკეთე თავის თავში, ყველა ადამიანი ინდივიდუალურია, და თითოეულ მათგანს გააჩნია საკუთარი ხედვა და წარმოდგენა საზოგადოებრივ კეთილდღეობასთან დაკავშირებით. აქედან გამომდინარე, ყველა ადამიანი სხვაგვარად აღიქვამს იმას, თუ რა არის მისთვის სასარგებლო და რა - არა. შესაბამისად, რთულია ყველასათვის მისაღები სამართლებრივი სისტემის შემოღება, რომელიც არ შეზღუდავს პიროვნების თავისუფლებას და მორგებული იქნება ყველა ინდივიდის პირად სურვილებზე. დემოკრატიული საზოგადოების ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი ნაწილი შეეხება გამოხატვის თავისუფლებას, რომელიც ადამიანს საშუალებას აძლევს დააფიქსიროს საკუთარი შეხედულება ამა თუ იმ საკითხის მიმართ და ხელს უწყობს კრიტიკული განსჯის განვითარებას. მიუხედავად ამისა, ხშირად აქაც პიროვნების გამოხატვის თავისუფლება მეორე საფეხურზე გადადის, როცა ის საზოგადოების მორალს ეჯახება. მაგალითად, როცა საქმე ეხება რელიგიური გრძნობების შეუარცხყოფას ან სხვისი ღირსების შელახვას.  როგორ უნდა განვსაზღვროთ, რომელი ღირებულებაა უპირატესი? რამდენად შევძლებთ გვერდი ავუაროთ ბუნებით მდგომარეობას საკანონმდებლო სისტემის შემოღების გარეშე?

ამ კომპლექსურ საკითხს ეგზისტენციალურ ჭრილში განიხილავს ჟან-პოლ სარტრი. ეგზისტენციალიზმს სურს აჩვენოს კავშირი თავისუფალი მოქმედების აბსოლუტურ ხასიათს შორის, რომლის საშუალებითაც ყოველი ადამიანი ახდენს რა საკუთარი თავის რეალიზაციას, ახდენს ამავე დროს კაცობრიობის გარკვეული ტიპის რეალიზაციას. ავირჩიოთ საკუთარი თავი ასე თუ სხვაგვარად, ნიშნავს ერთდროულად ვამტკიცოთ იმის ღირებულება, რასაც ჩვენ ვირჩევთ - ჩვენ კი არც ერთ შემთხვევაში არ ვირჩევთ ბოროტებას, სიკეთე ჩვენთვის არ შეიძლება იყოს ის, რაც არ არის სიკეთე სხვებისთვისაც, შესაბამისად ვირჩევ რა საკუთარ თავს, მე ვირჩევ ადამიანს საერთოდ. სარტრის და ზოგადად ეგზისტენციალიზმის ეს შეხედულება ადამიანს აკისრებს მთელ პასუხისმგებლობას და როლს საზოგადოებრივი სიკეთის შექმნაში, კანონისა და შუამავალი პირების როლი უკანა საფეხურზეა გადაწეული. ადამიანებს საკუთარი თავის არჩევით წვლილი შეაქვთ კაცობრიობის კეთილდღეობის განვითარებაში, თუმცა, რა თქმა უნდა, სარტრის ამ მოძღვრებასაც აქვს ხარვეზები, რადგან ამ შემთხვევაში ადამიანი წარმოგვიდგება, როგორც სრულყოფილი არსება, რომელსაც შეუძლია ყოველთვის სწორი გადაწყვეტილებების მიღება და რომელიც არასდროს არ ცდება, მას უნდა შეეძლოს საკუთარი ინტერესების სწორედ გააზრება, არა ცალკეულად და განყენებულად, არამედ საზოგადოების ინტერესებთან თანხვედრაში. შესაბამისად, აქაც იმ ჩიხში შევდივართ, რაც დასაწყისშიც განვიხილე. ადამიანმა შესაძლოა აიღოს პასუხისმგებლობა საკუთარ თავზე, მაგრამ ნაკლებ სავარაუდოა, რამდენად აიღებს პასუხისმგებლობას მთელ კაცობრიობაზე, რადგანაც არ არსებობს ჭეშმარიტება და ერთიანი პრინციპი ადამიანის საზოგადოებაში თანაარსებობისა, ჩვენ ვთანხმდებით წავიდეთ გარკვეულ კომპრომისზე, რადგან ზემოთ განხილული ალტერნატივები არ წარმოადგენს პრობლემის გადაჭრის საუკეთესო ხერხს. 

სწორედ საკითხის ეს სირთულე გვანახებს კანონის არსებობის მნიშვნელობას. არ უნდა ვიფიქროთ, რომ საზოგადოებრივი სიკეთის მისაღწევად ჩვენი თავისუფლების გარკვეული ნაწილის დათმობა ანადგურებს ინდივიდუალურ თავისუფლებას. ამასთანავე, საერთო კეთილდღეობის იდეის მისაღწევადაც არ უნდა შევწიროთ თითოეული ინდივიდის თავისუფლება. არამედ ჩვენი ინდივიდუალური თავისუფლების ნაწილის დათმობა უნდა განვიხილოთ, როგორც ერთგვარი მსხვერპლი, რომელიც აუცილებელია საკუთარი თავის საზოგადოებაში რეალიზაციისთვის. ამ მიზნის მატარებელია სამართლებრივი სისტემის ფორმირებაც. ჩვენ გვჭირდება კანონები, რომ გავაძლიეროთ თითოეული ადამიანი, შევქმნათ პირობები ადამიანთა უკეთ თანაარსებობისთვის. მიუხედავად იმისა, რომ ხელისუფლებისგან და საკანონმდებლო ორგანოებისგან არსებობს კანონების შექმნისა და აღსრულების უფლების ნეგატიურად გამოყენების საფრთხე, მისგან მიღებული სარგებელი, ანუ განვითარებული და უსაფრთხო სოციუმი, არ გვაძლევს იმის საფუძველს, რომ უარი ვთქვათ კონსტიტუციაზე და საკანონმდებლო სისტემაზე. 

მაშასადამე, რადგანაც თავისუფლებას თითოეული ინდივიდი სუბიექტურად აღიქვამს, კანონმა უნდა უზრუნველყოს მისი უნივერსალური გაგება. ცხადია, რომ ყველა კანონი ვერ იქნება ყველა ადამიანისთვის თანაბრად მისაღები, მაგრამ ის საჭიროა, რათა განვავითაროთ საკუთარი პიროვნება, შევძლოთ საკუთარი თავის რეალიზაცია და ჩამოვაყალიბოთ ისეთი საზოგადოება, რომელშიც თანაარსებობა იქნება უსაფრთხო თითოეული ინდივიდისთვის. 

კანონი, როგორც თავისუფლების შემზღუდავი თუ ხელის შემწყობი

იმისთვის, რომ გავარვკიოთ არის თუ არა კანონი თავისუფლების შემზღუდავი, კარგი იქნება თუ ავხსნით რა არის თავისუფლება და რა არის კანონი. თავისუფლება ერთი გაგებით  შესაძლებლობაა გააკეთო ის რაც გინდა და გააკეთო ისე, როგორც გსურს. იცხოვრო კონტროლისა და შეზღუდვების გარეშე. თუმცა, როგორი თავისუფლებაც აქვს ერთ ინდივიდს, ისეთივე აქვს მეორეს, ამ გაგებით კი თავისუფლება შეზღუდულია იმდენად, რამდენადაც ის გასცდება თავის უფლებებს და შეეხება მეორისას.  კანონი კი ადამიანის უფლებების დასაცავად შექმნილი აქტია, რომლის თავდაპირველი მიზანი იყო საზოგადოებრივი ურთიერთობების დარეგულირება , ადამიანებისათვის უსაფრთხოების შექმნა და რა დონითაც პარადოქსულად უნდა ჟღერდეს, კანონი შემზღუდველია იმისთვის, რომ არ შეიზღუდოს სხვისი თავისუფლება და ასევე დაცული იქნას ადამიანის პირადი თავისუფლება. კანონი კი თავის მხრივ უნდა იყოს , შემოწმებული და გამჭირვალე.

თუმცა კანონმა შექმნამდე დიდი გზა გაიარა და საინტერესოა გავიხსენოთ თუ საერთოდ რატომ მოუნდათ ადამიანებს მისი შექმნა, ამისთვის კი სახელმწიფოს წარმოშობის თეორია, ან უფრო სწორად, სახელმწიფოს არსებობის გამართლება, ე.წ სოციალური კონტრაქტი უნდა გავიხსენოთ. ლოკის, ჰობსისა და ჟან-ჟაკ რუსოს თეორიის მიხედვით, ადამიანები სახელმწიფოს შექმნამდე იმყოფებოდნენ ბუნებრივ მდგომარეობაში, განუსაზღვრელი პირადი თავისუფლებით. ეს მდგომარეობა კი იწვევდა „ ყველას ომს ყველას წინააღმდეგ“ და პოტენციას სრული განადგურებისა. შედეგად ადამიანებმა განადგურების თავიდან ასაცილებლად გააფორმეს „საზოგადოებრივი ხელშეკრულება“,  თავიანთი სურვილით თქვეს უარი გარკვეულ უფლებებზე და შექმნეს სახელმიწოფო, რომლის ვალად უსაფრთხოების უზრუნველყოფა დასახეს.

როგორც ვახსენეთ კანონის გამჭვირვალობა უმნიშვნელოვანესია, რადგან თავის მხრივ არც ერთ მართველ ორგანოს არ უნდა გააჩნდეს შეუზღუდავი მართველობა და ძალაუფლება. ცხადია, დემოკრატიული სახელმწიფოს არსეობისთვის აუცილებელია მთავრობის კონტროლი, რათა ხელისუფლებამ თავისი თავდაპირველი მოვალეობა არ დაივიწყოს და შეასრულოს დაკისრებული ვალდებულება.  ადამიანების ინტერესები ინდივიდუალურია და თუ გვინდა, რომ კანონმა თითოეული ინდივიდის ინტერესი ერთნაირად გაითვალისწინოს, ჩემი აზრით, ერთ-ერთი შესაძლებლობაა ავირჩიოთ პარტია, რომლის იდეებსაც ვიზიარებთ. თუმცა, როგორც ვთქვი, ადამიანთა ინტერესთა სფერო განსხვავებულია, ხოლო ამ ადამიანთა აზრის გათვალისწინების საუკეთესო საშუალება პროპორციული წესით ჩატარებული არჩევნებია.

რომ დავუბრუნდეთ თავისუფლებას, რეალურად შეუძლებელია უარვყოთ ფაქტი, რომ  თავისთავად კანონი ზღუდავს თავისუფლებას, კითხვა ალბათ უფრო ისაა საერთოდ საჭიროა თუ არა კანონები და სწორია თუ არა ადამიანის პირადი თავისუფლების შეზღუდვა იმ დონეზე, როგორადაც იზღუდება. თუმცა, ადამიანის აზრიც ამ თემაზე სუბიქტურია.  თუ ადამიანები ვთანხმდებით  და შევთანხმდებით თავისუფლების იმ გაგებაზე, რომ თავის თავში იგი მოიცავს თავშეკავების არსებობასა და ამავდროულად განუსაზღვრელ შეუზღუდავ შესაძლებლობებსაც, მაშინ კანონის არსებობას აზრი არ ექნებოდა, თუმცა როგორც გამოცდილება აჩვენებს, „ბუნებრივ მდგომარეობაში“ ყოფნას განადგურებისკენ მივყავართ. კანონის არსებობის პირობებშიც ადამიანს აქვს შესაძლებლობა, მაგალითად ჩაიდინოს მკვლელობა, ან გაძარცვოს ბანკი, თუმცა ჩადენილ ქმედებს შესაბამისი დასჯაც მოჰყვება.

ხოლო რაც შეეხება სათაურს, კანონი თავისუფლების შემზღუდავია თუ ხელის შემწყობი, ალბათ პრობლემაც და პასუხიც თავად კანონის ხარისხიანობაში უნდა ვეძებოთ. ხარისხიანობის შემდეგ კი მის ხელისუფლების მიერ აღსრულებაში. დღესდღეობით უამრავი მაგალითი არსებობის კანონით მინიჭებული ძალაუფლების ბოროტად გამოყენების და არცაა გასაკვირი ადამიანების უნდობლობა კანონების მიმართ.  ზოგჯერ ხელისუფალთ ავიწყდებათ, რატომ მიენიჭათ ძალაუფლება და ხელში ჩავარდნილი ძალაუფლებით პატარა ნაბიჯია  „ჯანსაღი“ ხელისუფლებიდან ავტორიტარული მართველობისაკენ.

თავისუფლება, როგორ აბსოლუტური და უკიდეგანო და როგორ ემუქრება მას კანონი

  სულ თავისუფლება, თავისუფლებას რომ გავიძახით, მაინც რა არის ასეთი ეს თავისუფლება? მე მგონია, თავისუფლებას ბედნიერებასთან ვაიგივებთ და ასეცაა, თავისუფლება ბედნირებაა. ჩვენ, სწორედ ეს ბედნიერება გვინდა, როცა ვიბრძვით არ დავკარგოთ დაა შევინარჩუნოთ თავისუფლება. არ არსებობს დედამიწაზე იმაზე აღმატებული გრძნობა, როგორიც ბედნიერებაა, ამიტომაა თავისუფლებაც ის უძვირფასესი ღირებულება, რაც ადამიანს ადამიანად ყოფნის სიამოვნებას აგრძნობინებს: აკეთო ის, რაც გინდა, იყო ისეთი, როგორიც გინდა რომ იყო, განკარგო საკუთარი ცხოვრება ისე, როგორც თავად გსურს.

  დემოკრატიული ქვეყნების კონსტიტუციაში უმთავრეს ღირებულებად, თითქოსდა, მიჩნეულია თავისუფლება. „ყველა ადამიანს აქვს ბუნებისგან მინიჭებული არჩევანის, გამოხატვისა და რწმენის თავისუფლება“. საერთოდ, რას ნიშნავს ცალკეულად არჩევანის თავისუფლება? გამოხატვის თავისუფლება, ან რწმენის თავისუფლება? თავისუფლების ამ მცირე დოზებს საკენკად გვიყრის ის მმართველობის ფორმა, რომელიც ვითომდა სწორედ თავისუფლების პრინციპებზეა დაფუძნებული, მისი სახელით საუბრობს და მოქმედებს.

  ერთ დღეს, ადამიანებმა, რომლებიც კონკრეტულ ერზე, ან კაცობრიობაზე ზრუნვის დიდი სურვილით აღივსნენ, ლიდერობა დაიკვეხნეს და გადაწყვიტეს, რომ შესწევდათ ძალა სამყარო უკეთესობისკენ შეეცვალათ, ამიტომ- კანონები ჩამოწერეს. გვეუბნებიან, რომ კანონი თავისუფლების შენარჩუნების ყველაზე სწორი და ეფექტური გზაა; გვეუბნებიან, რომ გვაქვს თავისუფლება, მაგრამ მხოლოდ მათი კონსტიტუციის საზღვრებში. ასე დაიგეგმა ჩვენი ცხოვრებაც, კონკრეტულ ნორმებში გაწერილი, ჩვენ კი ამ სამყაროში გვერგო როლი ლატენტური მონებისა. არჩევანის თავისუფლება გვქონია ბუნებით მონიჭებული და გვარწმუნებენ, რომ ეს უფლება ხელშეუხებელი და კანონით დაცულია. და, თქვენ როგორ წარმოგიდგენიათ, დღეს დემოკრატიულ სახელმწიფოში, შესაძლებელია ადამიანი ბოლომდე თავისუფალი იყოს ნებისმიერი სახის არჩევანში?

  არც ერთი სამართლის თეორია არაფრად აგდებს თავისუფლებას. ერთისთვის, ის მორალი და კანონია ყველაზე უპირატესი, რომელიც ყოველთვის ორიენტირებულია მაქსიმალურად სარგებლიანი შედეგის მიღებაზე; მეორესთვის ქმედებები, რომლებიც ოდნავადაც კი დაკავშირებულია სურვილებთან და ვნებებთან ვერ იქნება მორალური, აქაც კანტი კანონისა და წესების უზენაესობას გვახსენებს; მესამისთვის კი, თავისუფლება, რომელიც თავის თავში ნების თავისუფლებას მოიაზრებს ყველანაირი წესრიგის დამრღვევია, რომელიც საყოველთაო სიკეთის არსებობისთვისაა საჭირო. თავისუფლების წართმევა და მისი კანონით დარეგულირებაა ამ თეორიებისთვის ამომავალი წერტილი.

   ჩემთვის, თავისუფლებაზე ალბერტ კამიუზე კარგად ვერავინ ისაუბრა. „უცხოს“ მერსოს მაგალითზე ჩანს, რომ შეიძლება ადამიანს არ შეეძლოს სინანული, სიყვარული, არ ჰქონდეს ღრმა გრძნობები, იყოს ინდეფერენტული, ზედაპირულობით შემოფარგლული და ამის გამო თავს აჭრიდნენ. კანონი, წესი და მორალი იმდენად უპირატესი იყოს, რომ მისი ზეგავლენა ადამიანებსაც არ აძლევდეს საშუალებას მიიღონ ერთმანეთი თავისუფლების აბსოლუტური გამოხატულებით. ჩვენი მთავარი პროტაგონსტიც, ქრისტეს მსგავსად, იმიტომ დასაჯეს, რომ არ იყო ისეთი, როგორიც ხალხს მოსწონს. ეს მარტივი ჩვენებაა იმისა, თუ როგორ უარყოფითად მოქმედებს კანონი და წესები თავისუფლებაზე. თავად საზოგადოებაც ისეა შეპყრობილია დადგენილი მორალური დოგმებით, ისე ცხოვრობს სხვის მიერ მოწყობილი წესრიგით, რომ თავადვე ამბობს უარს თავისუფლებაზე და მარწუხებში აქცევს მას. წიგნი უმღერის თავისუფლებას, როგორც უკიდეგანოსა და აბსოლიტურს, რომელიც სიცოცხლის ბოლო წუთამდე შეინარჩუნა მთავარმა გმირმა.

  არა, არ ვარ ზოგადად კანონის წინააღმდეგი. კანონი მხოლოდ ერთ რამეს უნდა უზრუნველყოფდეს, ადამიანთა უსაფრთხოებას, რომელიც სხვა ადამიანის მიერ ექცევა საფრთხის ქვეშ. არასწორია, რომელიმე კანონი მე საკუთარი თავისგან მიცავდეს. ყველა ადამიანს აქვს ბუნებითი უფლება საკუთარ თავს დამართოს ის, რაც უნდა, რომ დამართოს, მთავარია განაგებდე  შენს თავს, როგორც საკუთრებას. თავისუფლებაა ერთგვარად ფლობდე და შეიცნობდე საკუთარ თავს. რომ დავთმო თავისუფლება, გამოდის, რომ უნდა დავთმო ჩემი თავი, მისი შეცნობის პროცესი, ანუ ვერ განვახორციელებ ვერც სიყვარულს, ვერც სინანულს, ვერც რწმენას, ვერცერთ ამგვარს ვერ განვახორციელებ თუ არ ვარ ჩემი თავი. აქედან გამომდინარე, რა თქმა უნდა, თავისუფლება ინდივიდუალურია ყოველი ინდივიდისთვის, მაგრამ ის ყველა შემთხვევაში სულის  მდგომარეობაა, რომლის დათრგუნვაც შეუძლებელია.

  მართალია, კანონი, ცალსახად, გვართმევს თავისუფლებას, მაგრამ ხშირ შემთხვევაში ამისთვის მართლაც ვიღებთ სიკეთეს, რომელშიც მოიაზრება უმნიშვნელოვანესი ღირებულებები, მათგან უმთავრესი კი საყოველთაო კეთილდღეობაა. ჯონ ლოკი ამბობს, რომ კანონი არსებობს არა თავისუფლების შესაზღუდად და მოსასპობად, არამედ მის დასაცავად და შესანარჩუნებლად. ვერანაირი კანონი ბოლომდე ვერ მოამწყვდეს და ჩაახშობს თავისუფლებას. თავისუფლება და კანონი ვერც შექმნის ვერასდროს იდეალურ კომბინაციას, თითქოს ეს ორი ურთიერთსაპირისპირო მცნებაა. ვერ მოვნათლავთ კანონს ადამიანის თავისუფლების გარანტიად, როცა ეს ასე არ არის. ერთადერთი კანონის ლეგიტიმურობას ვაღიარებ, ადამიანის საკუთრებისა და უსაფრთხოების დაცვას, თუ კი მას სხვა ადამიანი აყენებს საფრთხის ქვეშ.

საჭიროა დავთმოთ თავისუფლება, ოღონდ ცოტათი

“თუ საკუთარ ოთახში კოცონს დაანთებ, სახლს დაწვავ და თუ მეზობლის სახლს წაუკიდებ ცეცხლს, ციხეში აღმოჩნდები. ამ ორ ცოდნას შორის ძალიან მცირე განსხვავებაა, სამართლებლივი კანონები მოქმედებენ ბუნების კანონების მსგავსად, ისინი წარმოადგენენ ფიქსირებულ მახასიათებლებს, რომლის თანახმადაც უნდა ვიმოქმედოთ.“ - ამბობს ფრიდრიხ ჰაიეკი. რეალურად, საკუთარ სახლში კოცონის დანთებას არავინ გვიკრძალავს და ამას  მხოლოდ იმიტომ არ ვაკეთებთ, რომ არ გვინდა. რატომ არ გვინდა? იმიტომ, რომ სამყაროში არსებობს მიზეზ-შედეგობრივი კავშირი, ჩვენ საქციელებს მოჰყვება რაღაც შედეგი და ჩვენ ვიღებთ გადაწყვეტილებას, რომ  ის რეზულტატი, რომელსაც სახლში კოცონის დანთება იწვევს, არ არის ჩვენთვის სასურველი, ან უფრო სწორი იქნებოდა თუ ვიტყოდით, ამ საქციელისგან მონიჭებული სარგებელი არ აღემატება მის მიერ მოტანილ ზიანს. პრინციპში, მეზობლის სახლის დაწვის ლოგიკაც ანალოგიურად მუშაობს - ჩვენ შეგვიძლია ცეცხლის წაკიდება, მაგრამ ამას მოჰყვება საკუთარი შედეგი, სახელდობრ, თავისუფლების აღკვეთა, რაც, სავარაუდოდ, მოცემული აქტის მიერ მონიჭებულ სარგებელს აჭარბებს და ამიტომ უარს ვამბობთ ჩვენს სურვილებსა თუ იმპულსებზე.

თუ ასე შევხედავთ, კანონი ზღუდავს ჩვენს თავისუფლებას იმდენად, რამდენადაც მეზობლის შურისძიებას შეიძლება შევეზღუდეთ. რომ არ არსებობდეს კანონი, შეიძლება ჩვენი სასჯელი ყოფილიყო სხვა სახის, მაგალითად, მეზობელსაც გადაეწვა ჩვენი სახლი. თუ ამ ძალაუფლებას გადავცემთ კანონს, რომ ჩვენს მაგივრად გაუსწორდეს დამნაშავეს და ის იქნება უზენაესი, ჩვენ ვიღებთ გარკვეულ უსაფრთხოების გარანტიას, სანაცვლოდ, ჩვენც ვთმობთ გარკვეულ თავისუფლებას.

კარგით, უნდა დავთმოთ თავისუფლება, მაგრამ ცხადია არ გვინდა მონობა, ანუ უნდა დავთმოთ მხოლოდ ის კონკრეტული უფლებები, რომელთა დათმობაც რაციონალური იქნება. მაგალითად, უნდა აიკრძალოს ქურდობა. კი, ერთის მხრივ ჩვენ რომ შეგვეძლოს სხვისი საკუთრების მითვისება აქედან სარგებელს ვნახავდით, მაგრამ თუ არავის ექნება ამის უფლება, ჩვენ საკუთრებებს რომ სხვა ვერ მიითვისებს, ეს უფრო დიდი ბენეფიტია, ცხადია, თუ ამას ერთ და ორ ადამიანზე არ განვიხილავთ და განვავრცობთ, მაშინ უფრო ქაოსურ შედეგამდე მივდივართ, ამიტომ ეს დათმობა აბსოლუტურად ლეგიტიმურია.

იგივე ლოგიკით, რატომ არ არის რიგის გარეთ გავლა აკრძალული? უმეტესობა თანხმდება რომ არასწორია, თანაც თუ ყველა ასე იზამს ქაოსი შეიქმნება და რეალურად, გვირჩევნია შევიზღუდოთ უფლება, მალე მივიღოთ მომსახურეობა იმის მიუხედავად, რომ გვიან მოვედით, რათა საფრთხე არ დაემუქროს ჩვენს ჯერს, როცა ადრე მოვალთ. აშკარაა, რომ ასე გვირჩევნია -  მიუხედავად იმისა, რომ კანონი არ არსებობს, თითქმის ყველა ვიცავთ რიგს, რადგან ვიცით, რომ ეს ჩვენთვის უფრო ხელსაყრელია.

ჩნდება კითხვა, თუ ადამიანებმა ისედაც ვიცით რა იქნებოდა უკეთესი, რაღაში გვჭირდება კანონი? თუ ვიტყვით, რომ რიგის დარღვევის წინააღმდეგი კანონის არარსებობა არის მიზეზი, რატომაც რიგი ირღვევა, საპირწონედ შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არსებობს მკვლელობის წინააღმდეგ კანონი, მაგრამ მკვლელობები მაინც ხდება. არადა, უმრავლესობა მაინც იცავს ერთსაც და მეორესაც, იმის გამო, რომ არსებობს სწორის და არასწორის ცნება კანონის გარეთაც. რაღაში გვჭირდება კანონები?

ცხადია, საზოგადოებაში გავრცელებული აზრიც შეძლებდა უარყოფითი ქმედებების თავიდან არიდებას, თუმცა ის საკმარისი არაა, კანონი არის უკანასკნელი გზის თავდაცვა მსგავსი ტიპის საქციელების თავიდან ასარიდებლად და სრულად საკმარისი ისიც კი არ არის.

რიგის დარღვევის მაგალითს რომ დავუბრუნდეთ, რაც ახლა ითქვა. იმას კიდევ უფრო ნათელს ჰფენს ეს შემთხვევა, რამეთუ ორი აზრი არაა, თუ მის წინააღმდეგ კანონი იარსებებდა, შემცირდებოდა „ურიგოდ გამსვლელთა“ რიცხვი. ანუ, უმეტესობა კანონის გარეშეც ვიცავთ ამ „წესს“, ვიღაცამ შეიძლება კანონის მიუხედავადაც დაარღვიოს, თუმცა განსხვავებას მოგვცემდნენ ის ადამიანები, ვისაც ამ ცვლილებამ მიაღებინა გადაწყვეტილება, დაეცვა რიგი.

მაშინ რატომ არ გვაქვს მსგავსი კანონი? მისი დაცვა ოფიციალურად ძნელად განხორციელებადია. ამ შემთხვევაში ხალხის მიერ საკუთარი უფლების დაცვაა უპრიანი, რამეთუ ამ უფლების ოფიციალურად დათმობა მისცემს  ძალაუფლებიან პირებს დამატებით ბერკეტს, გამოიყენონ ეს კანონიც საკუთარი თავისთვის. (ცხადია, ეს უფლება ვერ იქნება აბსოლუტური და კონსტიტუციაშიც რომ ეწეროს, იარსებებებდა გამონაკლისები, როცა რიგის დარღვევა ლეგალური იქნებოდა, მაგალითად თუ წინმდგომები ამაზე თანახმანი არიან, ეს შეიძლება მოხდეს გარიგებით, ან შეიძლება უბრალოდ სხვა სუბიექტური მიზეზების გამო. ეს ერთ-ერთი ვარიანტია, რომელიც გააჩენდა ძალაუფლების პირადად გამოყენების საშუალებას, რადგან შესაძლებელია მსგავს რაღაცაზე ტყუილი.) ბუნებრივი იქნებოდა თუ იფიქრებდით, რომ ამაზე უფრო ლოგიკური მიზეზი, რატომაც ეს კანონი არ გვაქვს ისაა, რომ ეგეთი მძიმე დანაშაულიც არაა ურიგოდ გავლა და ეს მსჯელობა საერთოდ ზედმეტია, მაგრამ ამ ახსნით რაღაცის ჩვენებას ვცდილობ...

როგორც ჰაიეკი ამბობს, კანონი უნდა იყოს ადამიანის განმსჯელი და არა თავად ადამიანი, ანუ რაც უფრო ძნელად შეძლებს კონკრეტული ინდივიდი კანონის საკუთარი ინტერესებისთვის გამოყენებას, მით უკეთესია ეს კანონი. მეორე ფაქტორად კი შეგვიძლია მოვიყვანოთ მისი მნიშვნელობა, ყველაფერი ცუდი არალეგალური არ უნდა იყოს, სჯობს რაღაცები პირდაპირ ადამიანებს მივანდოთ და სახელმწიფოს დავუთმოთ მხოლოდ ის უფლებები, რომელთა დათმობაც აუცილებელია. მესმის ეს ორი იდეა ცოტა ბუნდოვანია და რიგის დაცვის მაგალითმა სრულად ვერ ახსნა, თუმცა მის ბოლომდე დაზუსტებას კაცობრიობა დიდი ხანია ცდილობს და ჯერ-ჯერობით წარუმატებლად, ამიტომაც მე შედარებით უფრო მარტივი სათქმელი ავირჩიე და ამ ბლოგში გადავწყვიტე, სწორედ მას შევჭიდებოდი: ანუ, როგორც სათაური ამბობს, საჭიროა დავთმოთ თავისუფლება, ოღონდ ცოტათი.

„კანონი იცავს ძარცვას“- ფრედერიკ ბასტია

იმ დროიდან მოყოლებული, როდესაც ადამიანები ერთ ტერიტორიაზე დასახლდნენ, მათ გაუჩნდათ იმის სურვილი და მოთხოვნილება, რომ გარკვეულ საკითხებზე შეთანხმებულიყვნენ. ჩამოეყალიბებინათ ერთგვარი კონცეფცია, რომელიც მოაწესრიგებდა საზოგადოებაში არსებულ პრობლემებს და უზრუნველჰყოფდა ჰარმონიულ, არაძალადობრივ ცხოვრების წესს. ამ ერთობლივ დათქმას, შეთანხმებას შეიძლება კანონი ვუწოდოთ. ერთი შეხედვით, კანონი პოზიტიური კონცეფციია, რადგან ის გვიცავს საფრთხისგან და წესრიგში მოჰყავს ადამიანების ცხოვრება. თუმცა, გამომდიანრე იქიდან, რომ ადამიანებმა კანონების ჩამოყალიბებისთვის მიმართეს ხელისუფლებას, აპარატს, რომელიც აკონტროლებს მთლიან მოსახლებას, სწორედ მათზე გადავიდა მთელი რიგი პასუხისმგებლობა, რომ სამართლიანი გარემო შეექმნათ ჩვეულებრივი ადამიანებისთვის. თუმცა პასუხიმსგებლობის გადაბარებით ადამიანებს ცხადია უნდა გადაეხადათ ერთგვარი საზღაური, რაც, სამწუხაროდ, თავისუფლება აღმოჩნდა. სწორედ ამ ქმედებამ გამოიწვია ის, რომ კანონს სხვადასხვანაირი განამრტება მიენიჭა და ისეთ იარაღად იქცა, რომლსაც მხოლოდ და მხოლოდ ბოროტების გავრცელება შეუძლია.

კანონს უარყოფით კონცეფციად აქცევს არასწორი განმარტებები. ფრედერიკ ბასტია აზრით, ბევრი მიიჩნევს კანონის დანიშნულებად სამართლიანობის გამეფებას, რაც არასწორია. იგი აზუსტებს, რომ კანონის მიზანი ის კი არაა, რომ შექმნას სამართლიანი გარემო, არამედ ის, რომ აიცილოს უსამართლობის გამეფება. ერთი შეხედვით, ამ ორ ცნებას, რომ კანონი სამართლიანობის გამეფებას ან უსამართლობის ხელშეშლის საშუალებაა, ერთი და იგივეა. თუმცა სწორედ აქ უშვებს უმრავლესობა დიდ შეცდომას, იმას, რომ ვერ განასხვავებენ სამართლიანობასა და უსამართლობას. ბასტია ამბობს: „უსამართლობაა ის და არა სამართლიანობა, რაც თავისით არსებობს. სამართლიანობა მიიღწევა მაშინ, როდესაც უსამართლობა, ბოროტება არ იარსებებს“. ბოროტება თვითმყოფადია რის გამოც სწორედ ადამიანებმა უნდა იბრძოლონ და დაამარცხონ სიკეთის, სამართლიანობის საშუალებით. მაშინ იქნება კანონიც პოზიტიურ ჭრილში წარმოჩენილი. თუმცა უმეტეს შემთხვევაში ეს ასე ვერ ხდება და ხშირად იქცევა კანონი ძარცვის საშუალებად.  ამის მიზეზი არის ის, რომ ადამიანებმა გარკვეული დარღვევის დროს უნდა აირჩიონ ან მორალური ან კანონიერი გზა. თუმცა ეს მათ ხელს უშლის მიიღონ სწორი გადაწყვეტილება, ირაციონალურობა სძლევთ და საბოლოოდ აშორებთ მთავარ იდეასთან, უზრუნველჰყონ უსამართლობის დამარცხება.

სამწუხაროდ, აქ ერთვება მეორე ძალა, ხელისუფლება, რეჟიმი, რომლის ხელშიცაა კანონები, რომ ადამიანების არარაციონალურობით ისარგებლოს და მათზე მანიპულირება მოახდინოს სწორედ კანონის სახელით. ამ ძალის საშუალებით შესაძლებელი ხდება, რომ კანონები ძარცვის საშუალებად აქციონ და ამას ადამიანები არა თუ ეწინაღმდეგებიან, არამედ თავად ხდებიან მონაწილეები. აღნიშნული იდეა წესით გასაკვირია და ისმება კითხვა, რატომ უწყობენ ადამიანები იმას ხელს, რომ კანონი ნეგატიურ, ბოროტების ხელშემწყობი საშუალება გახადონ. აქ მგონია, რომ წმინდად მონაწილეობს საზოგადოებაში რამდენიმე ადამიანის მხრიდან გამორჩენის, სარგებლის მიღების სურვილი. რის ფონზეც ივიწყებენ იმას, რომ კანონის გაუკუღმართებას უწყობენ ხელს. ეს რომ უფრო ცხადი გავხადოთ მოვიყვან მაგალითს სახელმწიფოს პროტექციონისტული პოლიტიკიდან. ტარიფების დაწესება იმპორტულ საქონელზე ერთ-ერთი გავრცელებული პროტექციონისტული პოლიტიკის სახეობაა. ამ უკანასკნელს უარყოფითი ზეგავლენა აქვს ეკონომიკაზე, რადგან ზღუდავს ბაზარს, კონკურენციას და საბოლოოდ სავალალო მდგომარეობაში აგდებს ეკონომიკას. თუმცა ამის მიუხედავად ამ კანონს უმეტესობა არ ეწინააღმდეგება. ეს შეიძლება აიხსნას კოლექტიური ქმედების ლოგიკით, იმით, რომ გარკვეულ პატარა სოციუმში სარგებელი კონცენტრირდება და იმპორტზე დაწესებული ბაჟი პირდაპირ აცილებს ძლიერ, უცხოურ კონკურენტებს. ამის გამო ისინი ქირაობენ ლობისტებს, რომ პოლიტიკურ გადაწყვეტილებებზე და კანონებზე მათთვის სასარგებლო ზემოქმედება იქონიონ. ცხადია ამით მოსახლეობა ერთგვარად მსხვერპლია, რადგან ეზრდებათ დანახარჯები, თუმცა ცოტათი და უკვე როცა დიდ მასებზე გაფანტულია, შესამჩნევად ნეგატიურ მხარედაც არ აღიქმება. ამ მაგალითში ცხადად ჩანს, თუ როგორ შეიძლება გავრცელდეს დაკანონებული ძარცვა სახელმწიფოში. ბასტია ამბობს, რომ „დაკანონებული ძარცვა ნაწილობრივ დამყარებულია ყალბ ფილანტროპიაზე“. სწორედ ამ ნარატივით მოქმედებს მოყვანილ მაგალითშიც პროტეციონისტი ხელისუფლება, რომ საზოგადოების სასარგებლოდ, თითქოს ადგილობრივი წარმოების განვითარებისთვის გაწეული დახმარებაა, რომელიც ადამიანების ცხოვრების ხარისხს გააუმჯობესებს. თუმცა ამ ვითომ კეთილი, სამართლიანი ქმედების უკან უდიდესი ბოროტება, უსამართლობა, კორუფცია დგას. ამ უკანასკნელს ისევ და ისევ ის ადამიანები ქმნიან, რომლებიც კანონიერებას უმნიშვნელოვანეს საზოგადოების მოსაწესრიგებლ იარაღად მიიჩნევენ.

კანონი - თავისუფლების შეზღუდვის მორალური გზა?

ჩვენმა წინაპრებმა, სულ სულ პირველმა ადამიანებმა, მიიღეს გადაწყვეტილება, რომ დაეთმოთ თავისუფლების გარკვეული ნაწილი, გადაეცათ ის ხელისუფლებისთვის, სანაცვლოდ კი ხელისუფლება უზრუნველჰყოფდა სხვადასხვა სიკეთეებს, როგორებიცაა წესრიგი, უსაფრთხოება, უფლებების დაცვა. 

საინტერესოა, რამ შეიძლება კანონს მორალური ღირებულება მიანიჭოს, რამ შეიძლება ის აქციოს მორალური ღირებულების მქონე აქტად? ამის გასარკვევად უნდა დავაკვირდეთ კანონის მიღების პროცესს. ქვეყანათა უმეტესობაში საკანონმდებლო ფუნქცია პარლამენტს აკისრია, ანუ პარლამენტის წევრები იღებენ კანონებს, ჩვენთვის კი მათი შესრულება სავალდებულოა. ამის შემდეგ ჩნდება კითხვა, იღებს პარალამენტი ყოველთვის ისეთ კანონებს, რომელთაც საზოგადოება მორალურად მიიჩნევს? თუ ამ კითხვაზე პასუხი უარყოფითია, მაშინ ჩვენ, საზოგადოების წევრებმა, როგორ უნდა „ვაიძულოთ” ეს ორგანო, რომ მიიღონ ისეთი კანონები, რომელთაც, თუნდაც ჩვენს წინააღმდეგ მოქმედების შემთხვევაში მორალურად მივიჩნევთ?

პირველ რიგში, იმისათვის, რომ პარლამენტის მიერ მიღებულმა გადაწყვეტილებებმა თუ კანონებმა ხალხის ნდობა გამოიწვოს, აუცილებელია, რომ მის დაკომპლექტებაში მონაწილეობა საზოგადოების რაც შეიძლება დიდმა რაოდენობამ მიიღოს და მათი გადაწყვეტილება პროპორციულად აისახოს. ამის მიზეზი, ვფიქრობ, ცხადია - რაც მეტი ადამიანის ხმა გადანაწილდება პარლამენტში, მით მეტი ინტერესი იქნება დაცული. თანაც, ამომრჩეველი არაპირდაპირ იღებს მონაწილეობას კანონების მიღების პროცესში. 

ხშირად, ამომრჩევნლის ნება პარლამენტში პროპორციულად არ აისახება, რის გამოც ამ ორგანოს მიერ მიღებულ კანონს სახალხო ლეგიტიმაცია არ აქვს. მაგალითად, განვიხილოთ ერთი ქვეყნის შემთხვევა, რომელშიც 10 000 ადამიანი ცხოვრობს. არჩევნებზე ჩართულობის მაჩვენებელი 100%-ს უტოლდება, თუმცა საკანონმდებლო ორგანოში კი მათი ხმები არაპროპორციულად გადანაწილდა და მოხვდა მხოლოდ ორი პარტია, რომელთაც 7 000 ხმა დააგროვა. ანუ, პარალამენტში ხმები პროპორციულად არ განაწილდა, იმ 3 000 ადამიანის ხმა, რომელთაც მიიღეს არჩევნებში მონაწილეობა უგულებელყოფილია, შესაბამისად მათი ინტერესების დამცველი პარლამენტში არავინ იქნება. ამ ყველაფრის შედეგი იქნება ის, რომ საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მიღებული კანონები ამ ადამიანთათვის მიუღებელი იქნება. ანუ, როდესაც ამომრჩეველთა გადაწყვეტილება პარლამენტში პროპორციულად ნაწილდება, მის მიერ მიღებული კანონსაც უფრო მეტი სახალხო ლეგიტიმაცია და მორალური ღირებულება აქვს. 

არსებობს განსხვავებული შემთხვევებიც, როდესაც კანონი შინაარსობრივად არ არის მორალური, თუმცა სახალხო ლეგიტიმაცია აქვს. საინტერესოა, ასეთ შემთხვევაში ითვლება კანონი მორალურად? ჩემი აზრით კი, ამ პასუხის მიზეზს კი ამ ბლოგის დასაწყისში იპოვით. როდესაც ჩვენ, ადამიანებმა, კეთილდღეობის შენარჩუნების მიზნით თავისუფლების გარკვეული ნაწილი დავთმეთ, ასევე მივიღეთ გადაწყვეტილება, რომ გარკვეულ შემთხვევებში ეს კანონები ჩვენს წინაამღდეგაც იქნებოდა გამოყენებული. ამიტომ, როდესაც საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მიღებულ გადაწყვეტილებას აქვს ლეგიტიმაცია, მაშინ ის მორალურ სტანდარტებს არ ეწინააღმდეგება, თუნდაც მაშინ, როცა ადამიანის თავისუფლებას გარკვეულწილად ზღუდავს. 

ვფიქრობ, არჩევნებზე გააზრებული ნების დაფიქსირება ადამიანის ერთ-ერთი ყველაზე დიდი პასუხისმგებლობაა, წინააღმდეგ შემთხვევაში, სახელმწიფოს მიეცემა ლეგიტიმური უფლება, უსაფუძვლოდ შეზღუდოს ადამიანთა უფლება. ადამიანებმა სახელმწიფოს გაარკვეული თავისუფლება დავუთმეთ სხვადასხვა სიკეთეებით უზრუნველყოფის სანაცვლოდ, ამიტომ ძალიან მნიშვნელოვანია საკანონმდებლო ორგანოს მიერ მიღებული კანონები სწორედ ამ სიკეთეებზე იყოს ორიენტირებული და არა ინდივიდუალური თავისუფლების შეზღუდვაზე. 

უმრავლესობამ უკეთ იცის!

„რომელი სახელმწიფოა უფრო მეტად სამართლიანი, რომელიც იცავს დემოკრატიულ სამართლიანობას, თუ რომელიც მისდევს ხალხის ნება სურვილს? ამბობენ, რომ დემოკრატიული სამართალია მაშინ, როდესაც გადაწყვეტილება გამოაქვთ უმრავლესობის თვალსაზრისის მიხედვით.“

როგორც არისტოტელე აღნიშნავს საკუთარ წიგნში „პოლიტიკა“, დემოკრატია არის მმართველობის ფორმა, რომელიც ეფუძნება რამდენიმე უმნიშვნელოვანეს და განმსაზღვრელ პრინციპს, როგორებიცაა თანასწორობა, სამართლიანობა და თავისუფლება. საინტერესოა, რომ თანასწორობის გაგებისთვის არისტოტელე ხაზს უსვამს იმას, რომ ამ სიტყვაში ისინი გულისხმობენ ღარიბი ფენის ბატონობას, ანუ დაბალი ფენის მაქსიმალურ გათანასწორებას მაღალთან, ხალხის ერთ დონეზე დაყვანას  და მათ მასაში მოქცევას. თავისუფლებაში იგულისხმება ის, რომ საკუთარ ნებასა და სურვილებს შეგიძლია დაემორჩილო, ადამიანი აღარ წარმოადგენს მონას, უუფლებო და ცხოველდამსგავსებულ არსებას. მიუხედავად ამგვარი განმარტებებისა, არისტოტელე მაინც აღნიშნავს, რომ ამგვარი ფენომენების შესახების რთულია რაიმე უნივერსალური ჭეშმარიტებების დადგენა, მაგრამ ერთი კი ნათელია - თანასწორობა და სამართლიანობას ესწრაფვის მხოლოდ სუსტი და ის, ვინც თავს რაღაც მხრივ ჩაგრულად გრძნობს, არახელსაყრელი ცხოვრებით ცხოვრობს.

როგორც ზემოთ უკვე ვახსენე, დემოკრატიული მმართველობის ერთი-ერთი, ჩემი აზრით, უმთავრესი განმსაზღვრელი ფაქტორი არის სამართლიანობა, ან, როგორც არისტოტელე თავად აკონკრეტებს ამ სიტყვის განმარტებას, დემოკრატიული სამართლიანობა, რომელიც გულისხმობს სახელმწიფოში გადაწყვეტილებების მიღებასა და ცვლილებების შეტანას იმის მიხედვით, თუ როგორ მიაჩნია სწორად მოსახლეობის უმრავლესობას. ამ ყველაფრის მიხედვით, დემოკრატია სამართლიანია იმიტომ, რომ მოსახლეობის რაღაც ნაწილმა მოიპოვა რაოდეონბრივი უპირატესობა მეორე ნაწილზე და ამის გამო მათ მიენდო მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილების მიღების საქმე. ერთი შეხედვით, ეს იდეა საკმაოდ ინტუიციურ რამეს წარმოადგენს: სავარაუდოდ, ამ მრავალჯერნახსენებ უმრავლესობაში მოცული იქნება მაქსიმალურად მრავალფეროვანი იდეებისა და ღირებულებების ადამიანები, რომლებიც საბოლოო შეთანხმებამდე მიდიან და იღებენ რაღაც ერთობლივ გადაწყვეტილებას, ამიტომ, მოსალოდნელია, რომ შედეგი არ იქნება ჩემთვის, საშუალო ადამიანისთვის, დამღუპველი. მაგრამ მეორე მხრივ, კონკრეტულად რის საფუძველზე იღებს უმრავლესობა გადაწყვეტილებებს და რამდენად რაციონალურია მხოლოდ და მკაცრად რაოდენობრივი გადაწონის გამო მათ მივანდოთ სახელმწიფოსთვის მნიშვნელოვანი ცვლილებებისა და არჩევნების გაკეთების შესაძლებლობა.

კონკრეტული მაგალითისთვის ავიღოთ არჩევნები, ერთ-ერთი ყველაზე ნათელი მოვლენა იმის საჩვენებლად, როდესაც გადაწყვეტილება გამოტანილია უმრავლესობის თვალსაზრისის მიხედვით.  არჩევნები თითოეული დემოკრატიული სახელმწიფოსთვის ერთ-ერთი უმნივნელოვანესი მოვლენაა, მიუხედავად იმისა, რომ გარედან, თუნდაც მოქალაქეების ინტერესსა ან ძალისხმევას თუ დავაკვირდებით, ამას ასე ნამდვილად ვერ აღვიქვამთ.  სახელმწიფოს მოსახლეობის უმრავლესობა (და მათ შორის მეც) არჩევნებზე ხმის მიცემის პროცესს ბევრად უფრო ინტუიციურად უყურებს და განიხილავს, ვიდრე მიზანშეწონილია. რეალურად, მოქალაქეების უმრავლესობა წარმოადგენს ზარმაც, არჩევნებით დაუინტერესებელ საზოგადოებას, რომლებიც „ვალის მოხდის“ მიზნით მიდიან არჩევნებზე და უმეტეს შემთხვევაში ბრმად, მინიმალური ინფორმირებულობისა და ძალისხმევის ხარჯზე წყვეტენ ქვეყნისა და საკუთარ მომდევნო რამდენიმე წელიწადის განვითარებას. არჩევნებზე წასვლის წინ ძალიან ცოტა თუ ხარჯავს საკუთარ დროს იმაზე, რომ არა მხოლოდ თითოეული კანდიდატის, არამედ თავის მიერ არჩეული პოლიტიკოსის საარჩევნო პროგრამას გაეცნოს, მოიძიოს ინფორმაცია მის წარსულზე თუ სხვა მნიშვნელოვან ფაქტორს ჩაუღრმავდეს. უმრავლესობისთვის მისაღებია ის, რაც ყველაზე პრაქტიკული, კომპაქტური და ხელსაყრელია - ანუ დროის მინიმალური დანახარჯი. საჭიროა მხოლოდ პოლიტიკოსთა მიერ ლამაზად შეფუთული სიტყვები და დანაპირებები და თუ ამას ბევრი მოკრავს ტელევიზორში ყურს, მაშინ ეს ყველაფერიც კი შეიძლება საკმარისი აღმოჩნდეს იმისთვის, რომ უმრავლესობის ხმა მოიპოვო. ხალხთა მასის მოზიდვა ძალიან მარიტივია თუ ხარ ქარიზმატული ლიდერი და კარგად შეგიძლია საუბარი - ამით შესაძლებელია დაიმსახურო უმრავლესობის ბრმა ნდომა იმ კომფორტის (ანუ ნაკლების შრომის გამო), რაც მათ შეუქმენი. მარტივია მასებით მანიპულირება მაშინ, როდესაც ისინი მინიმალურ ინფორმაციას ფლობენ და სწრაფ გამოსავალს ეძებენ, ამიტომ რამდენად გამართლებულია ადვილად სამართავი უმრავლესობისთვის მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებების პასუხისმგებლობის მიბარება?

თუ ამ, რეალობასთან ძალიან ახლო მდგომ მაგალითს გავითვალისწინებთ, რატომ უნდა მიიღოს ამგვარი მნიშვნელოვანი გადაწყვეტილებები ზარმაცმა, მაგრამ ჩემზე ძალიან დიდმა ხალხის მასამ? დემოკრატიისთვის დამახასიათებელი რაოდენობრივი ფაქტორი, რომ რადგანაც ერთი ხალხის დაჯგუფება მეტია მეორეზე, სულაც არ ნიშნავს აუცილებლად იმას, რომ დიდი ჯგუფი მიიღებს უფრო ინფორმირებულობასა და რაციონალურ აზროვნებაზე დაყრდნობილ სწორ გადაწყვეტილებას. 

ბუნებითი მონობა = ბუნების კანონების წინააღმდეგ წასვლა

მსოფლიოს ერთ-ერთი ყველაზე დიდი და გავლენიანი ფილოსოფოსი, არისტოტელე, რომლის შეხედულებებსაც უამრავი ადამიანი იზიარებდა და იზიარებს, დღევანდელი გადმოსახედიდან ცალსახად გაუმართლებელ და ამორალურ საკითხს - მონობას, გამართლებულად მიიჩნევდა. საინტერესოა, რა საფუძველი ჰქონდა არისტოტელეს, რომ ასე ეფიქრა და რამდენად ლოგიკურია მისი მტკიცებები?

არისტოტელე ფიქრობდა, რომ ზოგიერთ შემთხვევაში შესაძლებელია ადამიანი განსჯის უნარის გარეშე დაიბადოს. ასეთ ფენომენს იგი „ბუნებით მონობას“ (natural slavery) ეძახის, როდესაც ადამიანებმა იციან, რა არის რაციონალურობა, მაგრამ თავად განსჯის უნარის ნაკლებობას განიცდიან და შესაბამისად, არ იციან როგორ წარმართონ თავიანთი ცხოვრება. არისტოტელეს აზრით, ასეთი ადამიანისთვის უმჯობესიც კია, რომ მონობაში იყოს, ანუ ჰყავდეს კარგი პატრონი, რომელიც მის მაგივრად განსაზღვრავს, რა არის მისთვის უკეთესი. 

თუ ვიგულისხმებთ, რომ არისტოტელე თავისი მსჯელობისას იმდროინდელი ათენის მდგომარეობას ითვალისწინებდა, რთული დასაჯერებელია, რომ რომელიმე ბატონს მონისთვის კარგი უნდოდა. მონებზე განუწყვეტლივ ძალადობა და მათი პირადი სარგებლისა თუ სიამოვნების მისაღებად გამოყენება ამის ნათელი მტკიცებულებაა. მეორე მხრივ, მონების არსებობა ერთგვარად აუცილებელიც კი იყო სახელმწიფოსთვის, ვინაიდან მათ სამუშაო ძალად იყენებდნენ. არისტოტელეს აზრით, მონებს მხოლოდ მოვალეობების შესასრულებლად საკმარისი აზროვნების უნარი გააჩნდათ.

არისტოტელე ბუნებითი მონობისგან განასხვავებდა სამართლებრივ მონობას (legal slavery), მაგალითად, ომში დატყვევებულ ადამიანებს, რომლებიც ყოველგვარ უფლებებს კარგავდნენ, მიუხედავად იმისა, რომ განსჯის უნარით დაიბადნენ. არისტოტელეს აზრით, სამართლიანი იქნებოდა ყველა სამართლებრივი მონის განთავისუფლება, ბუნებით მონების კი პირიქით, დატყვევება. 

არისტოტელე ამბობს, რომ ძირითად შემთხვევებში დაბადებით მონები არაბერძნები, ბარბაროსები უნდა იყვნენ, თუმცა ეს იმას არ ნიშნავს, რომ ყველა ბარბაროსი განსჯის უნარის გარეშე იბადება ან რომ რაციონალური აზროვნების უნარის ქონა მემკვიდრეობითია. სავსებით შესაძლებელია ბუნებით მონას ბუნებით თავისუფალი შვილი ჰყავდეს და პირიქით. შესაბამისად, ამ მსჯელობის მიხედვით გამოდის, რომ მონობის მემკვიდრეობითობა გაუმართლებელია.

ბუნებით მონა შეგვიძლია ბავშვს შევადაროთ ან მენტალური დაავადების მქონე, ქმედუუნარო ადამიანს, რომელსაც სჭირდება, რომ სხვამ წარუმართოს ცხოვრება, რადგან დამოუკიდებლად არ შეუძლია რაციონალური გადაწყვეტილებების მიღება. თუმცა, რამდენად შესაძლებელია ჯანმრთელი ადამიანი განსჯის უნარის გარეშე დაიბადოს და სამუდამოდ ასეთად დარჩეს?

ბუნებითი სამართლის მიხედვით, როგორც დანას აქცევს დანად საგნების გაჭრის უნარი, ყვავილს კი ყვავილად ის, რომ აყვავება შეუძლია, იმავენაირად, იმისთვის, რომ ადამიანი ადამიანად ჩაითვალოს, მას აუცილებლად უნდა ჰქონდეს განსჯის უნარი. რაციონალური აზროვნების შესაძლებლობა ადამიანობის განმსაზღვრელი ფაქტორია. სწორედ ეს განასხვავებს ჰომო საპიენსს ჰომოს გვარის სხვა წარმომადგენლებისა თუ სხვა ცხოველებისგან. 

ამგვარად, ის მტკიცება, რომ ზოგიერი ადამიანი განსჯის უნარის გარეშე იბადება და ბუნებით მონაა, თავის თავში წინააღმდეგობას შეიცავს. ერთი მხრივ, არისტოტელე ამბობს, რომ მონაც ადამიანია, მეორე მხრივ კი ამტკიცებს, რომ მას რაციონალური აზროვნების უნარი არ აქვს. ამ მოსაზრებას იგი ემპირიულ ფაქტად იღებს, ყოველგვარი არგუმენტების მოყვანის გარეშე. სინამდვილეში კი შეუძლებელია წარმოვიდგინოთ ჯანმრთელი ადამიანი, რომელსაც არ შეუძლია ისეთ მინიმალურ დონეზე აზროვნება, რასაც განსჯის უნარის ქონა მოიაზრებს. რეალური სამყაროს მაგალითს თუ მოვიყვანთ, ცხადია, მონებს არ ჰქონდა განათლება და თვითგანვითარების შესაძლებლობა იმ პირობების, გამო, რომელშიც ცხოვრება უწევდათ, თუმცა რთული დასაჯერებელია, რომ ბატონზე უკეთ არ შეეძლოთ საკუთარი ცხოვრების წარმართვა და თავიანთთვისვე სასიკეთო გადაწყვეტილებების მიღება.

ქრისტიანული რწმენა ადამიანის პიროვნულობის შესახებ ასევე უარყოფს იმ მოსაზრებას, რომ შესაძლებელია ზოგიერთ ადამიანს რაციონალური აზროვნების უნარი არ მისცეს ღმერთმა. თუ ასე მოხდება, ასეთი ადამიანი პიროვნებად ვერ ჩაითვლება, რაც ბუნების კანონებს ეწინააღმდეგება.

ამგვარად, აშკარაა, რომ არისტოტელეს მტკიცება, რომ შესაძლებელია ზოგიერთი ადამიანი განსჯის უნარის გარეშე დაიბადოს, ბუნებისა და ლოგიკის კანონებს არ ეთანხმება და რთული წარმოსადგენია, რომ ასეთი რამ საერთოდ შესაძლებელია. 

არის თუ არა ინდივიდუალიზმი დემოკრატიის საფრთხე?

თავისუფლების ცნება ალექსის დე ტოკვილისთვის, მოკლედ რომ ჩამოვაყალიბოთ, სამ ძირითად ელემენტს მოიცავს: პიროვნული დამოუკიდებლობის სურვილს, პოლიტიკურ პროცესებში მონაწილეობასა და თანასწორ უფლებებს ყველა ადამიანისთვის. ეს უკანასკნელი, შეიძლება ითქვას, რომ ამერიკული საზოგადოების საწყისი წერტილია - სწორედ თანასწორობამ, რომელიც ამერიკაში, პირობითად საფრანგეთისგან განსხვავებით, რევოლუციების გარეშე ჩამოყალიბდა, წარმოშო შემდგომში თავისუფლების, როგორც უმთავრესი ღირებულების იდეა და მოქალაქეთა ინდივიდუალური უფლებები. თუმცა ამავდროულად, თანასწორმა პირობებმა, ადამიანებს საშუალება მისცა, ჰქონოდათ საკმარისი განათლება თუ ეკონომიკური მდგომარეობა, რათა არ ყოფილიყვნენ სხვებზე დამოკიდებულნი. ამ დროს, ზოგადად შეიძლება ითქვას, რომ საზოგადოების წევრები იწყებენ დამოუკიდებლად ზრუნვას საკუთარ თავზე, იქმნება მდგომარეობა, როცა მათ არც არავისი ჰმართებთ და არც არაფერს ელიან სხვისგან - როგორც ტოკვილი წერს: „მათი ხვედრი მთლიანად მათ ხელთაა“. სწორედ ამგვარი ვითარება შეიძლება გამოხატავდეს იმას, რასაც „ინდივიდუალიზმის“ ცნება გულისხმობს. მართალია, ინდივიდუალიზმს დემოკრატიული დასაბამი აქვს, მაგრამ ტოკვილის მიხედვით, ის გარკვეულ საფრთხესაც წარმოშობს ტირანიის სახით და თავად დემოკრატიულ სისტემას უქმნის პრობლემებს.

ალექსის დე ტოკვილი, ინდივიდუალიზმის მნიშვნელობის უკეთ გამოსახატავად, ადარებს დემოკრატიულ საზოგადოებას არისტოკრატიულ წყობას, რომლის დროსაც ადამიანებს საზოგადოებაში განსაზღვრული და ფიქსირებული ადგილი თუ ფუნქცია აქვთ კლასობრივად ზემდგომისა თუ ქვემდგომის მიმართ. ამასთანავე, მჭიდროდ არიან დაკავშირებულნი სხვა ადამიანებთან თუ სამოქალაქო მოვლენებთან - ამიტომ, ბუნებრივია, ისინი ხშირად ივიწყებენ საკუთარ, პირად ინტერესებს. დემოკრატიულ საზოგადოებაში, უკვე აღარ არსებობს არანაირი ჯაჭვი, ადამიანებს შორის კავშირები მკვეთრად სუსტდება და იზოლირებული ერთეულები ხდებიან. „დემოკრატია გამუდმებით აიძულებს ადამიანს - იფიქროს საკუთარ თავზე; ამასთან, ემუქრება კიდეც, რომ საბოლოოდ მთლიანად საკუთარი სულის მარტოობაში გამოამწყდვდევს“ - წერს ტოკვილი ნაშრომში „დემოკრატია ამერიკაში“.

უფრო კონკრეტულად, რატომ შეიძლება იყოს ინდივიდუალიზმი პრობლემური? ტოკვილის მიხედვით, ისეთ საზოგადოებაში, სადაც ადამიანები მოიპოვებენ თავისუფლებას, შემდგომში მიდრეკილნი არიან ნაკლებად გამოხატონ ინტერესი სხვა ადამიანების მდგომარეობის მიმართ და მხოლოდ საკუთარ თავზე ფიქრობენ. ასევე, დაზუსტებისთვის, აღსანიშნავია, რომ ტოკვილი ერთმანეთისგან გამიჯნავს ეგოიზმსა და ინდივიდუალიზმს. ეგოიზმი მისთვის ვნებებისადმი ძლიერ სიყვარულს გულისხმობს, რომელიც ადამიანს აიძულებს მუდმივად მხოლოდ საკუთარი ინტერესებიდან გამომდინარე მოიაზროს ყველაფერი. ინდივიდუალიზმი კი გამოხატავს გააზრებულ მდგომარეობას, რომელიც ადამიანს განარიდებს სამოქალაქო საზოგადოებისგან, კეტავს ვიწრო წრეში (იგულისხმება ოჯახის წევრები, მეგობრები, ე.წ. „პატარა საზოგადოება“) და ინდიფერენტულს ხდის ამ საზღვრის მიღმა არსებული მოვლენებისადმი. შეიძლება ითქვას, დემოკრატია ერთგვარად თანასწორობის წიაღში მოქალაქეებს უჩენს იზოლაციის ძლიერ განწყობას. თავის მხრივ, ამგვარი განცალკევება ხელს უწყობს დესპოტური მმართველობის დამყარებასა და განვითარებას, რომელიც უფრო მეტი სიმყარისთვის აღმართავს ბარიერებს ადამიანთა შორის, არღვევს კავშირს და გულგრილს ხდის ერთმანეთის მიმართ. ამით, ცხადია, ქრება თავისუფლების დაცვის მიზნით ტირანიის წინააღმდეგ გაერთიანების უნარი თუ შესაძლებლობა. საზოგადოებაში ვერ ხერხდება მნიშვნელოვანი და ძლიერი ერთობლივი გადაწყვეტილებების მიღება, რომელიც ადამიანთა ინტერესების დაცვისკენ უნდა იყოს მიმართული. შედეგად კი რჩებიან იზოლირებული და თავიანთ წრეებში ჩაკეტილი ადამიანები, რომელთაც ეზღუდებათ თავისუფლება. ტოკვილის აზრით, დემოკრატიულ საზოგადოებაში რთულად იქმნება პოლიტიკური ასოციაციები და ისევ არისტოკრატიულ წყობას ადარებს, სადაც არისტოკრატის სოლიდური ძალა მარტივად აერთიანებს ხალხს კონკრეტული მიზნის გარშემო. ვფიქრობ, ტოკვილის მსჯელობაში ნათელი ხდება ის მთავარი საფრთხე, რომელსაც თავად დემოკრატია და თანასწორობა შეიძლება წარმოშობდეს თავისივე თავის წინააღმდეგ.

მოცემული ვითარების საპირისპიროდ, როცა სახელმწიფოს საზოგადოებრივი აზრი მართავს და ადამიანები ერთობლივად განიხილავენ საკითხებს ან ჩართულნი არიან სამოქალაქო პროცესებში, თითოეული მათგანი იაზრებს სოციალური კეთილგანწყობის მნიშვნელობასა და ხელსაყრელობას, ხვდება, რომ რეალურად ის თავის მსგავსთაგან არც თუ ისე დამოუკიდებელია. ასევე, იკვეთება ის მჭიდრო კავშირი, რომელიც საზოგადოებრივ ღონისძიებებსა და პირად მიზნებს შორის არსებობს. შესაბამისად, საბოლოოდ ინდივიდუალური ინტერესები თუ ამბიციები ხშირად მეორეხარისხოვანი ხდება და ადამიანები უფრო მეტად არიან მოტივირებულნი, საზოგადოებრივ პროცესებში ჩაერთონ. ტოკვილისთვის დემოკრატიულ სახელმწიფოებში ასოციაციების შექმნა უმნიშვნელოვანესი ნაბიჯია, რომელზედაც ყველა მნიშვნელოვანი სფეროს პროგრესია დამოკიდებული - „იმ კანონთა შორის, ადამიანთა საზოგადოებებს რომ მართავენ, არის ერთი - ყველაზე ზუსტი და ცხადი: იმისათვის, რომ ადამიანები დარჩნენ ან გახდნენ ცივილიზებულნი, აუცილებელია, რომ უნარი მათი გაერთიანებისა ვითარდებოდეს“. ვფიქრობ, მნიშვნელოვანია იმის ხსენებაც, რომ ტოკვილისთვის ინდივიდუალიზმი სრულიად ნეგტიურ ცნებას სულაც არ წარმოადგენს, მისთვის ეს მისაღები და დასაშვებია იქამდე, სანამ ეს კრიტიკული განსჯისა და ანალიზის საშუალებას წარმოადგენს და არა -სამოქალაქო ცხოვრებისგან და საზოგადოებისგან განცალკევებას.

შეიძლება ითქვას, რომ ალექსის დე ტოკვილი ნათლად გამოკვეთს იმ საფრთხეს, რომელსაც თანასწორობის შედეგად წარმოქმნილი ინდივიდუალიზმი აჩენს - ადამიანთა შორის ჩამოყალიბებულ ბარიერებსა და იზოლირებულობას. აღნიშნული მდგომარეობა კი ძლიერ დასაყრდენს ქმნის დესპოტური სისტემის ჩამოყალიბებისთვის. ამის თავიდან ასაცილებლად, ტოკვილი ხაზს უსვამს ადამიანთა გაერთიანების მნიშვნელობას დემოკრატიულ სახელმწიფოებში, რომელსაც ხშირად ინდივიდუალისტური მიდგომა აბრკოლებს.