"What should I do?" = "How should I be?"
რა გჭირდებათ ახლა, რომ იყოთ ყველაზე ბედნიერი? ძნელი წარმოსადგენია ადამიანი, ვინც ბედნერებას არ ესწრაფვის, თუმცა საკითხავია, როგორ ესმით იგი და რა ხერხებით ცდილობენ ბედნიერების მიღწევას.
როდესაც ცხოვრებისეული დილემების წინაშე ხართ, რა შეკითხვას უსვამთ თქვენს თავს: „რა უნდა გავაკეთო?“ თუ „როგორი უნდა ვიყო?“
არისტოტელეს აზრით, მორალური დილემების არსებობისას, არ შეგვიძლია მოქმედების სწორი მიმართულების განსაზღვრა ზოგადი პრინციპების გამოყენებით. ნებისმიერი ადამიანის საბოლოო მიზანი ბედნიერების მიღწევაა. ამიტომ, იგი გვეუბნება, იმისათვის, რომ ბედნიერები ვიყოთ, ადამიანური ბუნების შესაბამისად უნდა ვიცხოვროთ. არისტოტელესთვის, ადამიანის ფუნქცია, რომელიც მას ცხოველისგან გამოარჩევს არის განსჯა. ჩვენ შეგვიძლია განვსაჯოთ თეორიული თუ პრაქტიკული საკითხები, ხოლო მათი გააზრებით ნამდვილ ბედნირებას მივაღწიოთ. შესაბამისად, დილემის წინაშე არსებობისას, არისტოტელეს მიხედვით, ზემოთ ნახსენები კითხვებიდან მხოლოდ ერთზე (განსაკუთრებით, მხოლოდ პირველზე) პასუხის გაცემა საკმარისი არ არის რამდენიმე მიზეზის გამო:
თუკი დავფიქრდებით, ალბათ, ყველა დავეთანხმებით არისტოტელეს იმაში, რომ ადამიანის უმაღლეს მიზანს ბედნიერება წარმოადგენს. მაგრამ, მაინც რა არის ეს ბედნიერება ან როგორ მივაღწიოთ მას? არისტოტელესთვის ბედნიერება უბრალო ემოციური მდგომარეობა არ არის. ბედნიერება არ არის ის, რაც ჩვენით ინდივიდუალურად უნდა განვსაზღვროთ ჩვენივე შეგრძნებათა მიხედვით, მაგრამ ის ადამიანმა თვითონ უნდა მოიპოვოს. აქ საჭიროა, რომ ბედნიერება არ აგვერიოს სიამოვნებაში. ეს უკანასკნელი უბრალო შეგრძნებაა, ემოციური მდგომარეობა,შეიძლება წამიერიც კი. ბედნიერება კი მდგომარეობაა, რაღაც კარგად ყოფნის ან წარმატების კონცეფციასთან ახლოს. ბედნიერება „სათნოებათა“ შესაბამისად ცხოვრებაა, რაც გულმოდგინე ფიზიკურ თუ გონებრივი შრომით შესრულდება და არა გართობით ან ცხოვრების იმ სიამოვნებების მიღებით, რომელიც ღირებული არ არის. ბედნიერება სიამოვნება კიარ არის, ან „სათნოება“ თავად, არამედ „სათნოებათა გავარჯიშება“ ანუ მათი განხორციელება. ბედნიერება მიზანია. შესაბამისად, თუ გადაწყვეტილებებს იმის მიხედვით მივიღებთ, თუ კონკრეტულ მომენტში რა მოგვიტანს სიამოვნებას ან სიკეთეს და არ გავითვალისწინებთ „სათნოებებს“, რომელთაც გრძელვადიან მიზანთან - ნამდვილ ბედნიერებასთან მივყავართ, ეს სულ მცირე, არაეფექტიანი ქმედება იქნებოდა. შესაბამისად, გამოდის რომ, კონკრეტულ სიტუაციებში, ჩვენს გადაწყეტილებებს ამ გადაწყვეტილებათა უშუალო, მოკლევადიან შედეგებს ვერ დავამყარებთ. მაშინ, როგორ ვიმოქმედოთ, რათა ბედნიერებას მივაღწიოთ?
არისტოტელეს მიხედვით, ერთადერთი გზა, რომელიც გრძელვადიანი ბედნიერებით სავსე ცხოვრებისკენ წაგვიყვანს ჩვენი სისუსტეების დაძლევა და საკუთარ თავზე კონტროლის აღებაა. კონტროლი საჭიროა ისეთი სიამოვნებებისგან თავის შეკავებისთვის, რომელიც უსარგებლოა და ღირსეულ ქმედებებს არ უკავშირდება. სხვა სიტყვებით, გრძელვადიან ბედნიერებას მივაღწევთ, თუ ვიქნებით კეთილშობილები და სიამოვნებებს ჩვენი ზნეობრივი საქციელებიდან მივიღებთ. გარდა ამისა, საჭიროა ისეთი უნარების, როგორიცაა გონიერება, თავშეკავება, სულგრძელობა, სამართლიანობა და ა.შ. ჩვენში ჩვევების სახით დავნერგოთ. ანუ, თუ გრძელვადიანი ბედნიერება გსურთ, „სათნოებებიც“ გრძელვადიანად გჭირდებათ თქვენში. მაშასადემე, ზემოთ აღნიშნულ კითხვას თუ „როგორი უნდა ვიყო?“ ყველა მორალური დილემის დროს უნდა ვპასუხობდეთ, რადგან ნებისმიერი ასეთი ქმედება თუ გადაწყვეტილება ჩვენში კეთილშობილური თვისებებისა და უნარების ჩაშენების საშუალებაა, რომელიც სწორად უნდა გამოვიყენოთ.
გარდა იმისა, რომ ცალკეული სიამოვნებები მოკლევადიანი და სწრაფად ამოწურვადია, თითქმის, არაფერშია გამოსადეგი. ის, რაც მას ემყარება (თუ ემყარება საერთოდ რაიმე), მარტივად მოწყვლადი, წამიერი და უსარგებლოა. შესაძლოა, დამაზიანებელიც კი. თვალსაჩინოებითვის, განვიხილოთ თუ რას ამბობს არისტოტელე მეგობრობაზე. იგი მეგობრობის სამ ფორმას განასხვავებს: სარგებლობაზე დამყარებულს, სიამოვნებაზე დამყარებულს , პირად თვისებებსა და ურთიერთსიმპათიაზე დამყარებულს. მისი აზრით, პირველ ორ საფუძველზე დაშენებული მეგობრობა ფუჭია, ყალბი და უსარგებლო, რადგან სარგებლობაც და სიამოვნებაც ისეთი რამეები, რაც ოდესღაც აუცილებლად ისპობა. შესაბამისად, ისიც განადგურდება, რაც მასზეა დაშენებული. პირად თვისებებზე და ურთიერთსიმპათიაზე დამყარებული მეგობრობა კი ჭეშმარიტია. ესეიგი, მხოლოდ რაღაც გრძელვადიანზე, ღირებულზე და პერსპექტიულზე შეიძლება რაიმე დავაშენოთ, მითუმეტეს ისეთი რაღაც, რაც მეგობრობაა.
და მაინც, თუკი, ის სიამოვნებები, რომლებიც, არისტოტელეს აღქმით, მხოლოდ ცხოველების ფუნქციაა, ასეთი უსარგებლოა, მაინც რატომ ესწრაფვიან ადამიანები მათ და რატომ არ მიდიან გრძელვადიანი ბედნიერების გზით? არისტოტელე ამის მიზეზად ტკივილს ასახელებს. ტკივილი ისაა, რაც კეთილშობილური ქმედებისგა თავის სეკავებას გვაიძულებს, ხოლო სიამოვნება პირიქით, ცუდ საქციელებს ჩაგვადენინებს. გარდა ამისა, ჩემი აზრით, ერთ-ერთი მიზეზი ისიც შეიძლება იყოს, რომ ადამიანი უფრო მეტად ირაციონალური არსებაა, ვიდრე რაციონალური. მათ იციან, რომ თამბაქოს მოწევა, გრძელვადიან პერსპექტივასი სერიოზულ ზიანს მოუტანთ, ისევე, როგორც სხვა მავნე ქმედებები, მაგრამ ამას მაინც აკეთებენ, რადგან დღევანდელი სიამოვნება მეტად უღირთ, ვიდრე გრძლვადიანი ბედნიერება. ჩვენ ვერ წარმოგვიდგენია სიკდილის სიახლოვე, მიუხედავად იმისა, რომ ვიცით, რამდენად მარტივად მოწყვლადები ვართ. ამიტომ, შეიძლება, უსაფრთხოების ქამარი არ გავიკეთოთ, შუქნიშნის გადართვას არ დაველოდოთ, ღია კონფლიქტებს არ მოვერიდოთ, არ ავიცრათ. გამოცდილების გარეშე და ზოგჯერ მასთან ერთადაც კი, ჩვენ მაინც არ ვიქცევით ისე, როგორც ვიცით, რომ უკეთესი იქნება. შესაბამისად, როცარაიმე გადაწყვეტილებას ვიღებთ, არც იმას ვეკითხებით ჩვენს თავს: „როგორი უნდა ვიყო?“, რადგან არ გვგონია, რომ რაღაც უბრალო ქმედება ჩვენს რაობასა და მეობას გამოხატავს , განსაზღვრავს ან აყალიბებს.
თავდაცვის მიზნით მკვლელობის მორალური გამართლება
Ბუნებითი სამართალის თეორიის მიხედვით, ყველა ადამიანს გააჩნია ბუნებით მინიჭებული უფლებები, რომლებიც ისევ ადამიანის ბუნებიდან გამომდინარეობს. Ეს უფლებები უნივერსალურია და უკლებლივ ყველა ადამიანზე ვრცლედება. Თომა აქვინელი, რომელიც ბუნებითი სამართლის თეორიის ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი თეორეტიკოსია, გამოყოფს ბუნებითი სამართლის ოთხ ძირითად და ყველაზე მნიშვნელოვან კანონებს, რომლის დაცვაც ყველა ადამიანისთვის ნებისმიერ სიტუაციაში აუცილებელია. Მათ შორის ერთ-ერთი უმთავრეს კანონს წარმოადგენს ადამიანის სიცოცხლის დაცვა. Თუმცა, საინტერესოა, შესაძლებელია თუ არა ამ კანონის დარღვევის შემთხვევაში ადამიანის ქმედება ჩაითვალოს მორალურად გამართლებულად და რა გვაძლევის მისი ამგავრად შეფასების შესაძლებლობას?
Განსხვავებით სხვა ეთიკური თეორიებისგან, ბუნებითი სამართალი უფრო მეტადაა კონცენტირიბეული ადამიანის შინაგანი სამაყაროთი. Ესაა ერთ-ერთი მიზეზი იმისა, რომ Თომა აქვინელი ქმედების მორალურობის შეფასების ერთ-ერთ კრიტერიუმად მოტივს ასახელებს. Იმისათვის, რომ მსჯელობა უფრო ცხადი გახდეს მოვიყვან ადამიანის მკვლელობის მაგალითს. Ჩვეულებრივ ბუნებითი სამართლის მიხედვით, სიცოცხლე ადამიანის უფლებაა, რომლის შესაზღუდვაც მორალურად გაუმართლებელია. Თუმცა, თუ შემთხვევა გვაქვს თავდაცვის მიზნით მკვლელობასთან, მაშინ აღნიშნული სიტუაცია რადიკალურად გასხვავებულად შეფასდება. Წარმოვიდგინოთ ადამიანი, რომელსაც თავს დაესხა უცნობი პირი, რომელიც აპირებს მის მოკვლას. მოულოდნელად Მსხევრპლს მიეცა საშუალება, რომ გადაარჩინოს საკუთარი სიცოცხლე, თუმცა მან ეს უნდა გააკეთოს ბოროტმოქმედის სიცოცხლის სანაცვლოდ. Რა თქმა უნდა, ამ შემთხვევაში ყველა ადამიანი საკუთარი სიცოცხლის სასარგებლოდ გააკეთებს არჩევანს და თავდამსხმელს მოკლავს. Სახეზე გვაქვს ადამიანის მკვლელობა, რომელიც ამ შემთხვევაში არ შეიძლება შეფასდეს, როგორც მორალურად გაუმართლებელი ქმედება. თომა აქვინელის აზრით, აღნიშნული ქმდება არა მხოლოდ მორალურად ნეიტრალური, არამედ სწორიცაა, რადგან მისი მიზანია არა სხვისი სიცოცხლის ხელყოფა, არამედ საკუთარი სიცოცხლის შენარჩუნება, რაც ბოროტმოქმედის მკვლელობის გარეშე შეუძლებელია.
Აღსანიშნავია ასევე ისიც, რომ თომა აქვინელი წერს საფრთხის საპასუხო ქმედების პროპორციულობის შესახებაც. Მიუხედვად იმისა რომ, რაიმე ქმედება იყოს თავდაცვის მიზნით ჩადენილი, ის შესაძლოა მაინც იყოს მორალურად გაუმართლებელი, თუ ის არ იქნება ბოროტმოქმედის მიერ ჩადენილი ძალადობივი ქმედების პროპორციული. Მოგვიანებით ამ საკითხზ კიდევ უფრო გაამახვილა ყურადღება ჰუგო გროტიუსმა.ის რა თქმა უნდა აღიარებს, რომ თვითგადარჩენისკენ სწრაფვა ქმნის თავდაცვის საფუძველს და შესაბამისად ყველა ადამიანს აქვს უფლება დაიცვას საკუთარი სიცოცხლე, მაგრამ ამავდროულად აუცილებელია არსებობდეს ამ უფლების შეზღუდვები, რომლებიც აუცილებელია მშვიდობიანი საზოგადოების შენარჩუნებისთვის. Ის აღწერს ორ კონცეფციას, რომლებიც მოგვიანებით იქცნენ საერთაშორისო სამართალში თავდაცვის ძირითადი პრინციპები. Ეს პრინციპებია თავდაცვის მიზნით განხორციელებული საპასუხო ქმედების აუცილებლობა და პროპორციულობა. Აუცილებლობაში იგულისხმება თავის დასაცავად ალტერნატივების არარსებობა, რაც დაუყონებლივი საფრთხით უნდა იყოს განპირობებული. Წინააღმდეგ შემთხვევში თავის გადარჩენის ალტერნატივები იზრდება და შესაბამისად ქმედებაც შესაძლოა აღარ იყოს მორალურად გამართლებული.
Როგორც უკვე აღვნიშნე, ბუნებითი სამრთალი მორალურად გამართლებულად მიიჩნევს ადამიანის მკვლელობას მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ მისი მოტივი მხოლო თავდაცვაა, თუმცა მისი მორალურობა ამავდროულად მკაცრად განსაზღვრული კრიტერიუმებით ფასდება.
ინტელექტუალიზმისა და ვოლუნტარიზმის დიქოტომია
შუა საუკუნეების ფილოსოფიაში ერთ–ერთ ცენტრალურ საკითხს წარმოადგენს ღმერთსა და ეთიკას შორის მიმართება. საკვლევი კითხვის ფორმულირება ასეთია: მორალურობის საფუძველი ღმერთის ნებაა თუ ღმერთის ინტელექტი? ამ პრობლემის გადაჭრის სხვადასხვა გზას გვთავაზობს ინტელექტუალიზმი და ვოლუნტარიზმი. ეს დაპირისპირება არ ეხებოდა ბუნებითი სამართლის ეჭვქვეშ დაყენებადობას, არამედ – მისი ფუნდამენტური წანამძღვრის სხვადასხვა პერსპეტივიდან განსაზღვრას.
ინტელექტუალიზმისა და ვოლუნტარიზმის დიქოტომიის განხილვა შესაძლებელია „ევთიფრონის დილემის“ კონტექსტში. დილემის არსი შემდეგშია: ღმერთი გვიბრძანებს იმას, რაც სწორია თუ რადგან ღმერთი გვიბრძანებს, ამიტომაა სწორი? პირველ შემთხვევაში შეიძლება ითქვას, რომ ღმერთი გვეხმარება სწორისა და არასწორის გარჩევაში საკუთარი განსჯის საშუალებით, იგი ერთგვარი მედიატორი გამოდის ჩვენსა და სწორ საქციელს შორის. ამ მიდგომის ნაკლოვანებად შეიძლება ჩაითვალოს ის, რომ ღმერთის როლი მორალურად გამართლებული საქციელის ახსნისას უმნიშვნელოა. ის განსაზღვრებები, რომლებიც ჩვეულებრივ ღმერთს მიეწერება – ყოვლისშემძლე, ყოვლისმცოდნე, უზენაესი, ადამიანისა და სამყაროს (მიკრო/მაკროკოსმოსის ანალოგია) წესრიგის გამგებელი – კარგავს ლეგიტიმურობას, რამდენადაც ამ დაშვებით ღმერთის ნებას ყველაფერი არ შეუძლია, ის დეტერმინირებულია ინტელექტით.
მეორე მხრივ, რასაც ღმერთი გვიბრძანებს, ისაა მორალურად გამართლებული, ანუ მხოლოდ თავისუფალი, ყოველგვარი ინტელექტისა თუ სხვა შეზღუდულობისგან დამოუკიდებელი ნება წყვეტს სწორსა და არასწორ საქციელს. ერთი შეხედვით, ინტელექტუალიზმის ნაკლს ავსებს ეს კონცეფცია და გვეუბნება, რომ ღმერთის თავისუფალ ნებას ნებისმიერი რამ შეუძლია (რაც ნიშნეული უნდა იყოს ღმერთისთვის), მაგრამ აქაც წარმოიქმნება ახალი პრობლემა: თუკი ღმერთის ნებას შეუძლია ნებისმიერ ქმედებას მიანიჭოს მორალურად გამართლებულობის ლეგიტიმაცია, მაშინ გამოდის, რომ სხვა შემთხვევაში მორალურად უკიდურესად გაუმართლებელი ქმედებებიც (მაგალითად, ადამიანების ხოცვა) კი გამართლებული შეიძლება გახდეს. როგორც წესი, ბოროტება არ მიეწერება ღმერთს. მაგრამ თუ დავუშვებთ, რომ ღმერთის ნება თავისუფალია, მაგრამ ამის მიუხედავად, ის ყოველ ჯერზე ირჩევს იყოს კეთილი, მაინც გამოდის, რომ ამ სახის ერთი მიმართულებით მოძრაობა თავის თავში გარკვეულ შეზღუდულობას, მხოლოდ ერთი ასპექტით შემოფარგვლის ტენდენციას გულისხმობს.
ევთიფრონის დილემის გადაჭრის გზას გვთავაზობს კლასიკური თეიზმის პერსპექტივა. ღმერთი არ გვკარნახობს არანაირ მორალურ წესრიგს, არ უნდა ვეძებოთ მორალური წესრიგის ონტოლოგიური საფუძველი არც ღმერთის მითითებებში და არც მის მიერ ასეთი წესრიგის ‘გამოგონებაში’. მისი ძალა უბრალოდ ემთხვევა სიკეთეს. ღმერთის აბსოლუტურ სიმარტივესთან მიმართებით მხოლოდ ანალოგიის მეთოდით შეუძლიათ ადამიანებს მსჯელობა, რადგან შეუძლებელია რაიმე ნაცნობი განსაზღვრებით აიხსნას იგი.
თავისუფალი და არათავისუფალი ნების დაპირისპირება სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებით სხვადასხვა მოსაზრებების არსებობასაც უხსნის გზას, კერძოდ, სამყაროს შექმნა/დაბადება შემთხვევითობით ხდება თუ ინტელექტით განპირობებული დეტერმინიზმით? ინტელექტუალიზმის თანახმად, ინტელექტით ზღვარდადებული ღმერთის ნებამ შექმნა ყოველივე. თუ ამ მოსაზრებას გავყვებით, გამოდის, რომ წარმოშობის პროცესი ღმერთის როლი შემოიფარგლება მხოლოდ „მამოძრავებლის“ დანიშნულებით. იგი გამოდის ერთგვარი იმპულისის მიმღები ობიექტი, რომელსაც ეს ბიძგი სხვა ძალამ აუცილებლობით გადასცა. ამგვარად, რაღაც აზრით, ეს დამოკიდებულება ანტიკურ ფილოსოფიას უკავშირდება. ამ უკანასკნელსა და ქრისტიანობას შორის ერთ–ერთი განსხვავება სწორედ ისაა, რომ სამყაროს შექმნა აუცილებლობით ხდება და არა შემთხვევითობით.
ალტერნატიულად, ვოლუნტარიზმი ამბობს, რომ მხოლოდ ღვთაებრივი, ნება, რომელიც ავტონომიურია, ქმნის სამყაროს. მიზეზ–შედეგობრივი საფუძველი სრულად უკუგდებულია შემთხვევითობის პრინციპის და უფრო ზოგადად, ნების თავისუფლების აღიარების ხარჯზე. ამ მხრივ, ვოლუნტარიზმი შეიძლება შევადაროთ სტოიციზმს. მართალია სტოიკოსებთან ეთიკურად სწორი ქცევა ბედისწერის შესაბამისად ცხოვრებაა, მაგრამ მათთან ბედისწერა არ არის აბსოლუტური, რამდენადაც მისით არ კონტროლდება ჩვენი ნება. თვითკონტროლი და სურვილების მართვა ყოველთვის შესაძლებელია ნებისყოფის გამომუშავების საფუძველზე.
ინტელექტუალიზმის შეხედულებების საფუძველზე პოზიციონირებს სქოლასტიკური ფილოსოფოიის წამომადგენელი თომა აქვინელი. სანამ მეორეული კანონების განმარტებაზე გადავა, იგი აყალიბებს მოსაზრებას, რომ ბუნებითი სამართალი მოიცავს წესებს, რომლებიც ყველას აერთიანებს. შესაბამისად, ადამიანები, როგორც რაციონალური აგენტები, იქცევიან განსჯის საფუძველზე, აბსოლუტური წესების თანახმად. აქვინელი უარყოფს რელატივიზმს და რაციონალური პერცეფციის საფუძველზე აყალიბებს მორალურ თეორიას. ადამიანს აქვს კეთილისა და ბოროტის გარჩევის უნარი, რაციონალურობაა ის, რაც განასხვავებს სხვა არსებებისგან და, ამავდროულად, გამაერთიანებელი პრინციპით ყოველ ადამიანს მიემართება.
ვოლუნტარიზმის შემთხვევაში არანაირი აუცილებლობით ზღვარდადებული იმპერატივი არ არსებობს, ყოველ ეთიკას ლეგიტიმურობას ადამიანის არჩევანი, პერსონალური გადაწყვეტილება ანიჭებს. მორალური განსჯის ვალიდურობის ნებაზე დაფუძნება გამორიცხავს ტრანსცენდენტურ ჭეშმარიტებას და ფოკუსს მთლიანად გადაწყვეტილებაზე მიმართავს. ამ აზრით, ვოლუნტარიზმი უკავშირდება ნომინალისტურ მიდგომას, რომელიც შუა საუკუნეებში უნივერსალიების პრობლემის გადაჭრის ერთ–ერთ გზას გვთავაზობდა. ნომინალისტური მიმდინარეობა მიიჩნევდა, რომ ზოგადი იდეები, ცნებები და გვარები არ არსებობენ, ისინი უბრალოდ ლინგვისტური კონვენციებია, რომელთაც არაფერი შეესაბამება. მართალია ის, რომ ვიზიარებთ ამ ‘საერთო’ სახელებს, მაგრამ არ გვაერთიანების ამ სახელების მიმართების ობიექტები. რამდენადაც ჩვენს გონებაში კონცეფტები არიან აბსტრაქციის საშუალებით შექმნილი ჩვენივე ფიქრის/ნების ნაყოფი, შეუძლებელია თუნდაც აქვინელისეული აბსოლუტური მორალური კანონის არსებობა.
სამართლის ფილოსოფიის დისკურსში ამგვარი მეტაფიზიკური მსჯელობის შეტანა პრაქტიკული ცოდნის მიღების შესაძლებლობას იძლევა. საკმაოდ კონკრეტული სამართლებრივი პრობლემების ახსნა შეიძლება ვოლუნტარიზმის და/ან ინტელექტუალიზმის პერსპექტივით გააზრებისას. მაგალითად, აქვინელის მოსაზრებით (ანუ შუა საუკუნეების თეოლოგიური ინტელექტუალიზმის თანახმად), სამყარო მართულია ღვთაებრივი გონებით (ინტელექტით) და შესაბამისად, მხოლოდ ამ უნივერსალურ კანონთან თანხმობით შეიძლება ადამიანების მიერ შექმნილ ნებისმიერ პოზიტიურ კანონს ლეგიტიმაცია მიენიჭოს. ამრიგად, მის ეთიკურ კონცეფციას ეფუძნება სამართალი, რომელიც დასავლური სამყაროსთვის წინაპირობაა მშვიდობიანი თანამშრომლობისა და თანამოღვაწეობისთვის.
ამისგან განსხვავებით, ვოლუნტარიზმის დაკავშირება შესაძლებელია საზოგადოებრივ მშვიდობიანობასთან დაპირისპირებულ, სტიქიური ძალის მქონე პრაქტიკასთან. ინტელექტთან შედარებით ნების აღმატებულობის აღიარებით და ამასთან, ამ იდეალისტურ–ფილოსოფიური მიმდინარეობის ‘დამიწებით’ ბევრი სტიქიური, არამყარი მიმართებების მქონე პოლიტიკური საფუძვლის მქონე ავტორიტეტის თუ იდეოლოგიის ახსნაა შესაძლებელი. პოლიტიკის შინაგანი ხასიათი და ლოგიკა კი სამართლებრივი ნორმების განსაზღვრის ერთ–ერთი მნიშვნელოვანი ასპექტია.
ვოლუნტარიზმისა და ინტელექტუალიზმის დაპირისპირება ცხადად აჩვენებს იმას, რომ თითოეული ბუნებითი თეორიის საფუძვლად სხვადასხვა წყაროს განიხილავს. ხშირ შემთხვევაში ისინი ერთმანეთის ნაკლოვანებებს ავსებენ, რამდენადაც ცოდნის სხვადასხვა თეორიის საფუძველზე არიან ჩამოყალიბებულნი. ნების თავისუფლების ან განსაზღვრულობის ამოსავალ დებულებად აღებით სხვადასხვა დასკვნებამდე მიდიან როგორც მორალურობასთან, ისე სამყაროს შექმნასთან დაკავშირებით მოსაზრებების გამოთქმისას. ამ იდეალისტური მოძღვრებების ‘მიწაზე ჩამოტანით’ კი სამართლის ფილოსოფიის განმაპირობებლ პრინციპებზე საუბარია შესაძლებელი.
Problems with natural law
ბუნებითი სამართალი არის ფილოსოფიური თეორია, რომელიც გვეუბნება, რომ ადამიანებს აქვთ გარკვეული უფლებები, მორალური ღირებულებები და პასუხისმგებლობები, რომლებიც თანდაყოლილია ადამიანური ბუნებისათვის. ბუნებითი სამართალი არის ფილოსოფიური და ეთიკური თეორია, რომელიც გვეუბნება, რომ ადამიანები ფლობენ თანდაყოლილ ღირებულებებს, რომლებიც მათ განსჯასა და ქცევას განსაზღვრავენ. იგი გულისხმობს, რომ წესები ,,კარგისა“ და ,,ცუდის“ შესახებ არის მემკვიდრეობითი ადამიანებში და არ არის შექმნილი სოციუმისა თუ სახელმწიფოს მიერ. ბუნებითი სამართალი გვეუბნება, რომ არსებობს უნივერსალური მორალური სტანდარტები, რომლებიც კაცობრიობას იმანენტურად გააჩნია და ამ სტანდარტებმა უნდა აქციოს საზოგადოება სამართლიანად. ადამიანები არ სწავლობენ ბუნებით სამართალს ,,per se”, არამედ მათი აღმოჩენა ხდება ყოველთვის, როცა ადამიანები სიკეთეს ამჯობინებენ ბოროტებას. ბუნებითი სამართლის მიხედვით ადამიანებს აქვთ გარკვეული უფლებები, მორალური ღირებულებები და პასუხისმგებლობები, რომლებიც თანდაყოლილია ადამიანური ბუნებისათვის.
აუცილებელია, აღვნიშნოთ ის ფაქტი, რომ ბუნებითი და პოზიტიური სამართალი ერთმანეთისაგან დამოუკიდებლად უნდა განიმარტოს. პოზიტიური სამართალი გულისხმობს ადამიანის მიერ მიღებულ კანონებს. იგი მორგებულია შესაბამის სოციუმსა და სახელმწიფოზე და უზრუნველყოფს ინდივიდუალური ადამიანების უფლებათა დაცვას, დისპუტთა გადაჭრასა და წესრიგისა და სიმშვიდის დამყარებას სოციუმში. ბუნებითი სამართალი სახელმწიფოს მიერ დადგენილი კანონები არაა, არ არის მოპოვებადი ან განვითარებადი, მას ლეგიტიმაციას საკანონმდებლო აქტი კი არა, თავად ადამიანური ბუნება ანიჭებს.
ზემოაღნიშნული მრავალი ადამიანისათვის მისაღებია, თუმცა, ვფიქრობ, ბუნებით სამართალს აქვს ხარვეზები. მაგალითად, დებულება, რომ მკვლელობა ცუდია, ყველა ადამიანისათვის მეტ-ნაკლებად დამაჯერებელი და სარწმუნოა, ამ აპრიორულ წესს კაცობრიობის უმეტესობა მიჰყვება. ბუნებითი სამართალი გვეტყვის, რომ იგი თანდაყოლილია. კონტრ-არგუმენტი ამასაც მოეძებნება. თუკი თომას ჰობსის მსჯელობას მივყვებით, იგი გვეუბნება, რომ ადამიანისთვის კი არავის ჩაუგონებია, რომ კაცის კვლა ცუდია, არამედ ეს უკანასკნელი შეძენილია. მას შემდეგ, რაც სხვებისათვის სიცოცხლის წართმევა ყველას ნებისმიერ დროს შეეძლო, უსაფრთხოებისა და დაცულობის განცდა გაქრა და ადამიანებს შიში დაეუფლათ. ისინი სწორედ მაშინ მიხვდნენ, რომ სიცოცხლის ხელყოფა მიუღებელია, როცა მათ პირად სიცოცხლეს დაემუქრა საფრთხე. ანუ ეს იდეა თანდაყოლილი კი არა, შეძენილი გამოდის. აზრები იმის შესახებ, თუ რა არის ბუნებითი და რა არა, თაობათა მონაცვლეობასთან ერთად იცვლება სხვადასხვა კულტურაში. ხანდახან, რთულია ერთამენეთისაგან გამიჯნო ის, თუ რა არის ნამდვილად ბუნებითი და რა კულტურის, ტრადიციისა თუ სხვა ფაქტორების ზეგავლენით შეძენილი და ჩამოყალიბებული.
როგორ ხდება ადამიანური ბუნების მნიშვნელოვანი ან მორალურად ღირებული თვისებების დეტერმინირება? ტრადიციული ბუნებითი სამართლის თეორია ირჩევს პოზიტიურ თვისებებს, როგორიცაა სიმართლის ცოდნის სურვილი, კარგის არჩევის უნარი და ა.შ მაგრამ უამრავი ფილოსოფოსი, (თუნდაც ისევ ჰობსი), ადამიანური ბუნების მთავარ მახასიათებელ თვისებად ეგოიზმს მიიჩნევდა. კითხვას ბადებს ის, რომ ბუნებასთან თანმხვედრი ქცევა მორალურია და მასთან დაპირისპირებული - არასწორი? თუ ასეა, თუკი აღმოჩნდება, რომ ადამიანი ბუნებით აგრესიულია, მაშინ უნდა დავასკვნათ, რომ აგრესიული ქცევა, ბრძოლა, ომიც მორალურად სწორია?
კიდევ ერთი წინაღობა ისაა, რომ ბუნებითი სამართალი არის იმ უნართა ერთობლიობა, რომელიც ღმერთმა ადამიანს მისცა, მაგალითად ცუდისა და კარგის გარჩევის უნარი. თუ მე არ მწამს ღმერთის, შესაბამისად არ მჯერა იმისა, რომ იგი დამიდგენდა კანონებსა და წესებს, რომლებიც რაღაცის ჭეშმარიტებაზე მიმითითებს. ბუნებით სამართლის მიერ დადგენილი წესების გათვალისწინება ღმერთის არსებობაში დაეჭვებულ ადამიანს უჭირს. ამასთან, ეუთიპროს დილემაც არსებობს, რომელიც კიდევ უფრო მეტ საფიქრალს აჩენს : ან ღმერთი გვიბრძანებს იმის გაკეთებას რაც მორალურად სწორია, რადგან ეს მართლა სწორია, თუ რაღაც ხდება სწორი ღმერთის ბრძანების გამო. თუ რაღაც იმიტომაა სწორი, რომ ღმერთი ბრძანებს ასე, მაშინ ნებისმიერი რამ შეიძლება გახდეს სწორი: ბავშვების მკვლელობაც შეიძლება მორალურად სწორი გახდეს. თუკი ღმერთი გვიბრძანებს იმის გაკეთებას, რაც ისედაც სწორია, მაშინ გაურკვეველია რატომ არის რაღაც სწორი.
ამრიგად, შორიდან ბუნებითი სამართალი მარტივ და ლოგიკურ ფილოსოფიურ თეორიად მოჩანს, თუმცა სიღრმეში მას უამრავი ხარვეზი აქვს. მთავარი და ყველაზე მნიშნველოვანი, ვფიქრობ, ისაა, რომ შეუძლებელია გაიგო რა არის მორალურად სწორი და რა - არა, შესაბამისად, ბუნებითი სამართლის ვალიდურობა ეჭვქვეშ დგება.
Stay Home
ორმაგი ეფექტის პრინციპი მორალურად გამართლებულად მიიჩნევს ქმედებას, რომელსაც ორგვარი ურთიერთსაწინააღმდეგო შედეგი მოჰყვება. ქმედება მორალურად გამართლებულად ჩაითვლება, თუ დადებითი შედეგის სახით მიღებული სიკეთე აღემატება უარყოფითი შედეგის სახით დამდგარ ზიანს. ამის საფუძველზე კი მინდა განვიხილო რამდენად გამართლებულია ის შეზღუდვები და აკრძალვები, რაც ბოლო დროინდელი პანდემიის დროს დაწესდა სხვადასხვა ქვეყნებში.
2019 წლის 31 დეკემბერს ჩინეთის ერთ-ერთ ქალაქ ვუჰანში უცხო ვირუსის, COVID-19 ის პირველი შემთხვევა დაფიქსირდა. მას შემდეგ პანდემია ჯერ ჩინეთს, შემდეგ კი მთელს მსოფლიოს ძალიან სწრაფად მოედო. ვირუსისგან თავის დასაცავად ბევრ ქვეყანას მოუწია მოქალაქეებისთვის გარკვეული შეზღუდვების დაწესება, რაც რეალურად ადამიანის გარკვეულ უფლებებს ხელყოფს, მაგრამ ამავე დროს მიმართულია უფრო დიდი მიზნის, კერძოდ კი პანდემიის ამოფხვრისაკენ.
საქართველოს პრეზიდენტმა 2020 წლის 21 მარტს გამოსცა დეკრეტი, რის მიხედვითაც შეიზღუდა კონსტიტუციით განსაზღვრული მე-13, მე-14, მე-15, მე-18, მე-19, 21-ე და 26-ე მუხლები. რომლებიც გულისხმობენ ისეთი უფლებების შეზღუდვას, როგორიცაა თავისუფლების უფლება, მიმოსვლის თავისუფლება, პირადი და ოჯახური ცხოვრების, პირადი სივრცისა და კომუნიკაციის ხელშეუხებლობის უფლებები, სამართლიანი სასამართლოს უფლება, საკუთრების უფლება, შეკრების თავისუფლება და შრომის თავისუფლება.
მაგალითისთვის, თავისუფლების უფლების შეზღუდვა გულისხმობს, რომ აუცილებლობის შემთხვევაში დასაშვებია პირის საკარანტინო ზონაში მოთავსება, ხოლო დაუმორჩილებლობის ან იზოლაციის წესების დარღვევის შემთხვევაში მისი იძულებით გადაყვანა. მიმოსვლის თავისუფლები კი გარდა ქვეყნებს შორის შეზღუდვების დაწესებისა, აგრეთვე კრძალავს გარკვეული საათის შემდეგ ქვეყნის ტერიტორიაზე ნებისმიერი ფორმით გადაადგილებას. სწორედ ამ უკანასკნელ შეზღუდვაზე შევჩერდები ამჟამად და განვიხილავ თუ რას წარმოადგენს იგი მოსახლეობისთვის, რამდენად სასარგებლო ან ზიანის მომტანია და როგორ შეიძლება შევაფასოთ ზოგადად ეს გადაწყვეტილება.
განვიხილოთ მიმოსვლის უფლების შეზღუდვა იმ კრიტერიუმებით, რასაც ორმაგი ეფექტის დოქტრინა გვთავაზობს და რის მიხედვითაც ქმედება გამართლებულია თუ შემდეგ ოთხ პირობას აკმაყოფილებს:
-
პირველია ის, რომ თავად ეს ქმედება არ უნდა იყოს მორალურად ცუდი და ზიანის მომტანი, ანუ საჭიროა ქმედება სულ მცირე ნეიტრალური ხასიათის მაინც იყოს.
-
მეორე პირობაა, რომ ცუდი შედეგი არ უნდა გვქონდეს კარგი შედეგის მიღწევის მიზნად.
-
მესამე გულისხმობს, რომ ამ ქმედების ზოგადი მიზანი კარგი ეფექტის მიღწევა უნდა იყოს,
-
ხოლო მეოთხე გვეუბნება, რომ მიზეზი ამ ქმედების ჩადენისა, რომელიც გარკვეულ წილად ცუდ შედეგისაც გამოიღებს, საკმაოდ სერიოზული უნდა იყოს.
მაშასადამე, ცუდი შედეგების უგულებელყოფა შეგვიძლია მხოლოდ იმ შემთხვევაში, როცა ჩვენი ქმედება მორალურია, მხოლოდ ცუდი ეფექტის საშუალებით არ მიგვაღწევინებს კარგ ეფექტს და ამავე დროს ჩვენი მიზანი დიად საქმეს ემსახურება, ისეთ საქმეს, რომელიც საკმაოდ მნიშვნელოვან პრობლემას გადაგვაჭრევინებს.
თავდაპირველად, აუცილებელია, გავიგოთ ვისთვის იწვევს ცუდ შედეგს მიმოსვლის უფლების შეზღუდვა და ვისთვის კარგს. პასუხი ალბათ თავიდანვე ნათელია, ის ზღუდავს მოქალაქეებს, რათა უზრუნველყოს მათივე უსაფრთხოება პანდემიისგან თავდაცვის მიზნით.
ეს შეზღუდვა თავისუფლად ჯდება პირველ კრიტერიუმში, რადგან ვფიქრობ, სულაც არ დაშავდება არაფერი იმით, თუ ადამიანი დღის კონკრეტულ მონაკვეთში სახლიდან უბრალოდ არ გავა. თან ეს ისეთი ქმედებაა, რომელიც ისედაც შეიძლება რომელიმე ჩვენგანის ცხოვრებაში ხორციელდებოდეს ყოველგვარი შეზღუდვების გარეშე. მაშასადამე, რეალურად არაფერი ამორალური ამის აკრძალვაში არ არის. მეორე კრიტერიუმის მიხედვით რა თქმა უნდა ჩვენი დროებით სახლში გაჩერება და თავისუფლების შეზღუდვა არანარიად არ ჯდება მთავრობის ინტერესებში და მას არანაირად არ სურს ამით ჩვენთვის ზიანის მოყენება. ამის დასამტკივცებლად საკმარისია განვიხილოთ თუნდაც მხოლოდ ის ფაქტი, რომ თავად მთავრობაცგარკვეული სახის ზარალს ნახულობს ამ შეზღუდვის დაწესებისას. კერძოდ იმას, რომ მცირდება უამრავი დაწესებულების მუშაობის საათები, რასაც რეალურად დიდი სარგებელი მოაქვს ეკონომიკისთვის, განსაკუთრებით კი იმ საათებში მუშაობისას, რომელშიც აიკრძალა მიმოსვლა. მესამე პირობას ალბათ ყოველგვრი ახსნა-განმარტების გარეშე აკმაყოფილებს ეს შეზღუდვა, რადგან იგი მიმართულია ადამიანებს შორის ახლო კონტაქტის მაქსიმალურად თავიდან არიდებისკენ, რათა კოვიდ-ინფიცირებული ადამიანების რაოდენობა შემცირდეს. მეოთხე კრიტერიუმის თანახმად კი ეს ქმედება სერიოზულ მიზნებს უნდა ემსახურებოდეს. ალბათ დამეთანხმებით, რომ დღესდღეობით არა მარტო საქართველოს, არამედ მსოფლიოს COVID-19 ზე დიდი და სერიოზული პრობლემა არ უდგას.
როგორც ვხედავთ, ქმედება, მიმოსვლის უფლების შეზღუდვა იმ ოთხივე კრიტერიუმში ჯდება, რომელსაც ორმაგი ეფექტის დოქტრინა გვთავაზობს. გარდა ამისა, ის ისეთ უარყოფით შედეგებს იძლევა, როგორიცაა დროებით ისეთი რამის შეზღუდვა, რაც დიდ არსებით ცვლილებებსა და ნეგატიურ შედეგებს ჩვენს ცხოვრებაში არ გამოიწვევს. ამიტომ ვფიქრობ მისით მიღებული შედეგი, პანდემიისგან თავდაცვა და მოგვიანებით კი ზოგადად ამ პანდემიის აღმოფხვრა, ნამდვილად აღემატება იმ ზარალს რაც ცალკეულ ადამიანებს თუ არა, მთლიანად საზოგადოებას ადგება.
როგორი ადამიანი გინდა რომ იყო?
უტილიტარიზმისა და კანტის ეთიკისგან განსხვავებით, ბუნებითი სამართალი კონკრეტულ მოქმედებებს არ განიხილავს. ის გულისხმობს, რომ ყველა ადამიანს აქვს თანდაყოლილი მორალური ღირებულებები და უფრო მნიშვნელოვანია ამ ადამიანების პერსონაჟზე დაკვირვება, ვიდრე მათ რომელიმე კონკრეტულ ქმედებაზე.
ბუნებითი სამართლის შესახებ საუბრობს არისტოტელე, ის დასაწყისშივე ამბობს რომ უნდა დავსვათ კითხვა “როგორი ჯობია, რომ ვიყო?”, და არა “რა ჯობია, რომ გავაკეთო?”, და თუ პირველ კითხვას უპასუხებ, მაშინ მეორესაც თავისით გაეცემა პასუხი. ჩემი აზრით, საინტერესოა იმის განსაზღვრა თუ როგორი ადამიანი გინდა რომ იყო, სცემს თუ არა პასუხს შენი დანარჩენი გადაწყვეტილებების სისწორეს.
ამ ყველაფერზე მახსენდება ერთ-ერთი ანიმე პერსონაჟი, იზუკო მიდორია და მისი მთავარი კითხვა, როგორი გმირი უნდა რომ იყოს. გმირებისა და ბოროტმოქმედების სამყაროში, მხოლოდ სიკეთის მხარეს დგომა პასუხი არ არის. უნდა გქონდეს კონკრეტული მიზანი და მიზეზი. მიდორიას უნდა რომ ყველა გადაარჩინოს, კრიზისულ სიტუაციაში მომღიმარი სახით გამოჩნდეს და ხალხს იმედი მისცეს. მიდორიას ჰყავს ხატი ადამიანის, გმირის რომლითაც ბავშვობაშივე მოიხიბლა და გადაწყვიტა რომ ზუსტად ესეთი იქნებოდა. ვფიქრობ ის თანდაყოლილი მორალური ღირებულებები, რაზეც ბუნებითი სამართალი გვიყვება, სწორედ ამას გულისხმობს, იმას რაც თავიდანვე იწვევს შენში აღტაცებას, რაც მიგაჩნია სწორად და მეტიც, ცხოვრების ერთადერთ გზად. როგორც მიდორიას all might-ი, მაგალითის არსებობა მნიშვნელოვანია ბავშვისთვის ან იმისთვის, ვისაც აკლია თავდაჯერებულობა, ვინც არ ენდობა საკუთარ განსჯის უნარს და უნდა რომ სხვის მაგალითზე ისწავლოს. თუ ზუსტად იცი როგორი ადამიანი გინდა რომ იყო, ვიღაც კონკრეტულის მაგალითზე, ან უბრალოდ შენი წარმოდგენით, მაშინ შენთვის მორალურად სწორი არჩევანიც ცხადი იქნება.
მაგრამ იცოდე რა არის სწორი და გააკეთო სწორი არჩევანი სხვადასხვა რამეა. მაგალითად მატარებლის დილემა მახსენდება, მატარებელი სრული სიჩქარით მიდის, რელსებზე 5 ადამიანია, რომელსაც მატარებელი აუცილებლად დაეჯახება, თქვენ შეგიძლიათ მიმართულება შეუცვალოთ, მაგრამ მეორე მხარეს ერთი ადამიანი დგას და ახლა მას იმეტებთ სასიკვდილოდ, მიდორიასთვის ამ ეთიკური დილემის გადაჭრის ერთადერთი გზა არსებობს, მან ყველა უნდა გადაარჩინოს, ეს კი შეუძლებელია. ამ დროს არისტოტელე საუბრობს ოქროს შუალედის პოვნაზე, გამოცდილების დაგროვების მნიშვნელობაზე. თუ საკმარისად ვივარჯიშებთ და განვვითარდებით შევძლებთ, რომ ჩვენი წარმოსახვითი ადამიანის ხასიათის თვისებები პრაქტიკაში გადმოვიტანოთ, ვიქცეთ საკუთარი თავის გმირებად. მიდორიას სუპერძალა აქვს, რომლის დახვეწასაც ვარჯიში ჭირდება და ვინ იცის, იქნებ მართლა მოახერხოს ექვსივე ადამიანის გადარჩენა თუ საკმარისად დაიმორჩილებს საკუთარ ძალებს. ჩვენს შემთხვევაში კი არ მგონია გამოცდილების დაგროვებამ ყველა დილემა გადაჭრას.
ჩემი აზრით სწორია, რომ საკუთარ პიროვნებაზე ვკონცენტრირდეთ, გავარკვიოთ ვინ გვინდა ვიყოთ, როგორი ადამიანი, რა ღირებულებებით და მორალით უნდა ვიცხოვროთ და ვიბრძოლოთ იმისთვის, რომ ესეთები გავხდეთ, მაგრამ ვფიქრობ, იქნება შემთხვევები, როცა მაინც მოგვიწევს დავსვათ კითხვა “რა ჯობია, რომ გავაკეთო?”
მუშაობს თუ არა არისტოტელეს ეთიკური თეორია იმ შემთხვევაში თუ ცხოვრებას ობიექტური აზრი არ გააჩნია?
ტელოსი - არისტოტელეს აზრით, ეს არის ის, რასაც სამყაროში ყოველივე არსებული ექვემდებარება. ეს არის მიზანი ანდაც ფუნქცია ნებისმიერი საგნისა. ნებისმიერი რამე შეგვიძლია განვსაზღვროთ როგორც კარგი ან ცუდი, იმის მიხედვით, თუ რამდენად ემსახურება ის თავის მიზანს/ რამდენად კარგად ასრულებს თავის ფუნქციას. მაგალითად: დანის ფუნქიცა არის რაიმეს გაჭრა, თუკი ის კარგად ჭრის, მაშინ ის კარგი დანაა. თუ კი გიტარისტი კარგად უკრავს გიტარას, ის კარგი გიტარისტია. მაგრამ როგორ შეიძლება მივუსადაგოთ ეს ცნება ზოგადად ადამიანის? როგორ უნდა განვსაზღვროთ ადამიანის ზოგადი ფუნქცია, მისი ზოგადი მიზანი? განა იმ კრიტერიუმით მართლაც არ განსხვავდებიან დანა და ადამიანი ერთმანეთისაგან, რომლის მიხედვითაც ისინი თავიანთ ფუნქციებს უნდა ასრულებდნენ? და თუ მაინც ასეა, მაშინ რას ნიშნავს იყო კარგი ადამიანი?
არისტოტელეს ამ ყველაფერზე თავისებური პასუხი აქვს. იგი ამბობს, რომ არსებობს მიზანი, რომლისკენაც ყოველივე მიისწრაფვის ე.წ „ეუდაიმონია“, ანუ ბედნიერება და ამასთანავე არსებობს ის ღირსეული თვისებები, რომელთა დახმარებითაც ადამიანებს ამ მიზანთან მიახლოვება უადვილდებათ. ასეთ თვისებებს იგი მორალურ ღირსებებს უწოდებს, მათ შორისაა: ინტელექტი, განსჯა, ხელგაშლილობა, თავდაჭერილობა (სიამოვნების მომნიჭებელი აქტივობებისგან), კეთილშობილება, სიმამაცე და ა.შ. ქცევის ამ მოდულებში გამოწრთობით ადამიანი ხდება ღირსეული და სწორედ ამ უნარების ერთობლიობა განაპირობებს გადაწყვეტილებების მიღებისას მორალურ სისწორესაც. აქ უკვე მრავალი კითხვა ჩნდება - რა კრიტერიუმით აფასებს არისტოტელე ზემოთჩამოთვლილ „ღირსებებს“, როგორც ღირსეულს? რის საფუძველზე მიიჩნევს ის, რომ მსგავსი ქცევები მორალურ სისწორეს უზრუნველყოფს და საერთოდაც იმას, რომ ისინი ცხოვრების მიზნისაკენ სწრაფვაში გვეხმარება? და არსებობს თუ არა საერთოდ ტელოსი ადამიანთათვის? რაღაც, რასაც მათი არსებობა ემსახურება?
აქ მნიშვნელლოვანია ავირჩიოთ ერთი გზა და ისე გავყვეთ დანარჩენ მსჯელობას - ან უნდა ვთქვათ, რომ ადამიანის ცხოვრებას იმთავითვე განსაზღვრული აზრი აქვს, ან ვაღიაროთ, რომ ის უაზრობაა და არავითარ ზოგად პრინციპს არ ექვემდებარება. ამისათვის მივმართავ ეგზისტენციალიზმს, კერძოდ კი, სარტრს, რომელიც „დანის ანალოგიით“ ამტკიცებს საკუთარ მოსაზრებას იმის შესახებ, რომ ადამიანის ცხოვრებას წინასწარ განსაზღვრული აზრი არ აქვს. სარტრი ცდილობს დაამტკიცოს რომ ადამიანის „არსებობა წინ უსწრებს არსებას“. ხელოსანი ამზადებს დანას, საგანს კონკრეტული ფუნქციით, და იმ მიზნით, რომ ის რაღაც სარგებლის მომტანი იქნება. ასეთ შემთხვევაში შეგვიძლია ვთქვათ, რომ არსებობს ტელოსი, განსაზღვული ფუნქცია, რაც დანას აქვს, ანუ აქ არსება წინმსწრებია არსებობის. თუ ღმერთის, ანუ რაღაც ჭეშმარიტი ძალის არსებობას დავუშვებთ, შეგვიძლია ღმერთი ხელოსნად, ხოლო ადამიანიც ასეთ წინასწარ განსაზღვრულ საგნად აღვიქვათ - „ასევე ახდენს ინდივიდი რაიმე ცნების რეალიზაციას, რომელსაც შეიცავს ღვთაებრივი გონება“. თუმცა ღმერთის არარსებობის შემთხვევაში გამოდის, რომ არსებობს ერთი რამ მაინც, რომელშიც არსებობა წინ უსწრებს არსებას - „ყოფიერება, რომელიც არსებობს ადრე, ვიდრე შეიძლება მისი განსაზღვრა რაიმე ცნებით“. თუ ამ უკანასკნელს მივყვებით დავასკვნით, რომ ყოველი ადამიანი სუბიექტურობიდან ამოდის და ცხოვრების განმავლობაში თავად ცდილობს განისაზღვროს საკუთარი თავი. ეს უკანასკნელი ერთი მხრივ საერთოდ არ ეწინააღმდეგება არისტოტელეს ეუდაიმონიის ცნებას, რომ ადამიანები ბედნიერებისაკენ ისწრაფვიან, თუმცა ამ უკანასკნელის მტკიცება, რომ ბედნიერების მისაღწევად კოკნკრეტული ღირსებები აუცილებელია, რომელთა გამომუშავებასაც ადამიანმა მთელი ცხოვრება უნდა დაუთმოს ეგზისტენციალიზმისთვის ძალიან ბუნდოვანია. მისთვის არ არსებობს სწორი და არასწორი ქმედებები - "ადამიანი ყოველთვის დგას პირისპირ ცვალებად სიტუაციასთან და არჩევანი ყოველთვის რჩება სიტუაციაში არჩევნად".
თუ არ არსებობს ცხოვრების ობიექტური აზრი და არ არსებობს ბედნიერების ობიექტური გაგება არც ის მორალური ღირსებები არსებობს, რომლებიც ამ ბედნიერების მიწევაში დაგვეხამრება.
რა არის ბუნებითი სამართლის ეთიკის თეორია?
ბუნებრივი სამართალი არის ეთიკისა და ფილოსოფიის თეორია, სადაც ნათქვამია, რომ ადამიანები ბუნებრივად აქვთ ღირებულებები, რომლებიც არეგულირებენ ჩვენს აზროვნებასა და ქმედებებს. ბუნებრივი კანონი ამტკიცებს, რომ ეს სწორი და არასწორი წესები ადამიანებში თანდაყოლილია და არ არის შექმნილი საზოგადოების ან სასამართლოს მოსამართლეების მიერ.
საპირისპიროდ სხვა ეთიკური თეორიებისაგან, აღსანიშნავია, რომ ბუნებითი სამართლის ეთიკის თეორია ობიექტურად დამყარებულია ადამიანის ბუნებასა და ცნობიერებაზე, ძირითადად კი იმაზე, თუ რა არის ადამიანისთვის, როგორც ინდივიდისთვის და საზოგადოების წევრისთვის კარგი ან ცუდი. ის არ ეყრდნობა რაიმე ფილოსოფიურ მოსაზრებას, რელიგიურ წესდებასა თუ ვინმეს კონკრეტულ მოსაზრებას. ამ თემაზე საუბრისას მეცნიერებს ხშირად მოჰყავთ კოკაინის მაგალითი. ცხადია, კოკაინის მოხმარება არაჯანსაღია, საფრთხის შემცველია. ძალიან ხშირად კოკაინზე დამოკიდებულ ადამიანებს ექმნებათ ჯანმრთელობის პრობლემები იქნება ეს ფიზიკური თუ ფსიქოლოგიური, ვინაიდან იგი აქვეითებს ქმედითუნარიანობას და აკარგვინებს ინდივიდს საღ აზრს, ხდება მიზეზი მრავალი პრობლემებისა, როგორებიცაა გულის დაავადებები, ფილტვის დაზიანება, რეალობის აღქმის დაკარვა, დეპრესია, „კოკაინის ფსიქოზი“. ხშირად ნარკოტიკული თრობის ქვეშ მყოფმა პიროვნებამ შეიძლება მის გარშემო მყოფებსაც მიაყენოს ზიანი. შესაბამისად, შეგვიძლია დავასკვნათ, რომ ის ფაქტი, რომ კოკაინი საზიანო და ცუდია ადამიანისთვის, ბუნებრივად არსებობს ჩვენს ქვეცნობიერში რაც ემხრობა ზემოთხსენებულ მოსაზრებას, რომ ადამიანები ფლობენ შინაგან ღირებულებებს, რომლებიც არეგულირებენ ჩვენს მსჯელობას და ქცევას, რაც ბუნებითი სამართლის ეთიკის თეორიის ნაწილია. იმის გამო, რომ ბუნებითი სამართლის თეორიის ძირითადი დებულებები დაახლოებით ემყარება ადამიანის ობიექტურ ბუნებას, იგი ერთგვარად უნივერსალური ხდება, ვინაიდან ყოველ საზოგადოების წევრს გააჩნია ადამიანური ბუნება. ამგვარი ბუნების ფლობა არის სწორედ ის, რაც გვაერთიანებს კაცობრიობას და ადამიანთა მოდგმას , შესაბამისად არაარსებითი ხდება ადამიანის გენდერი, რასა, ეთნიკური წარმომავლობა, რელიგია თუ რაიმე სხვა განმასხვავებელი ფაქტორი, რითიც ადამიანი ინდივიდუალურობას იძენს. თუ სწორად იქნა გაგებული სამართლის თეორიის ფუნდამენტური აზრი, მაშინ ცხადია იგი მოერგება ნებისმიერ საზოგადოებას, ვინაიდან ყველა საზოგადოების წევრი ადამიანია და სულ ცოტა მხოლოდ ეს თვისება გვაერთიანებს ყველას და შესაბამისად მათი ცვლილება ან გადასხვაფერება პირდაპირ კავშირში იქნება ადამიანური ბუნების ცვლილებასთან.
ბუნებითი სამართლის ეთიკაში მეცნიერები გამოყოფენ ადამიანის ქცევის სამ განმსაზღვრელ ფაქტორს, რომლებიც განსაზღვრავენ მის სიკარგესა თუ ბოროტულ ხასიათს, ხოლო იმისათვის რომ საქციელი ჩაითვალოს სწორად ან არასწორად, მნიშვნელოვანია რომ სამივე ასპექტი იყოს დადებითი.
1. მეცნიერების აზრით, ბუნების სამართლის ეთიკაში მნიშვნელოვანია განისაზღვროს თვითონ მოქმედება, რომელიც შეიძლება ჩაითვალოს კარგად, ცუდად ან ნეიტრალურად. ამის ნათელი მაგალითი არის აბორტი, რომელიც ასოცირდება ადამიანის მკვლელობასთან და მიიჩნევა უარყოფით, ცუდ ქმედებად, ხოლო ისეთი ქმედებები , რომლებიც სიცოცლის გადარჩენას ემსახურება, მაგალითად ქიმიოთერაპია ან ადამიანის განკურნებისკენ მიმართული ოპერაცია ითვლება დადებით ან ნეიტრალურ საქციელად.
2. ასევე მნიშვნელოვან ასპექტად სახელდება საქციელის მოტივი და მიზანი. დაკვირვების საგანი ხდება საბოლოო შედეგი, რისკენაც მიილტვის პიროვნება. მაგალითად მოტივი შეიძლება იყოს ადამიანის გადარჩენა, ვინმეს განკურნება, რაც თავისთავად კარგ ქმედებად ითლება. მაგრამ ადამიანის ქცევა შეიძლება მიმართული იყოს ვინმე მკვლელობისკენ, რომლის მოტივიც ვინმე კონკრეტული პიროვნების თავიდან მოშორება შეიძლება იყოს, რაც ნეგატიური ხასიათის მატარებელია.
3. გარემოებები, რომლებიც იწვევს აქტის შემთხვითობას და ორიენტირებულია შედეგზე, მაგალითად სექსუალური კავშირი ცოლთან, ან უცხო ადამიანთან, ან არასრულწლოვანთან.
ბოლოს კი მინდა აღვნიშნო, რომ მნიშვნელოვანია გვესმოდეს, რომ საქციელი, რომელიც თავისი ბუნებითი ბოროტია, ანუ თუ ქმედება, მიზანი და გარემოება უარყოფითი ხასიათისაა, იგი ვეღარასდროს ჩაითვლება დადებით საქციელად. თუმცა აქვე უნდა აღინიშნოს, რომ როდესაც ქმედებას დადებითი ხასიათი აქვს, იგი შეიძლება ყოველთვის შეიცვალოს უარყოფითისაკენ, ვინაიდან მისი ხასიათი ნებისმიერ მომენტში შეიძლება გადაასხვაფეროს ბოროტმა ზრახვებმა თუ გარემოებებმა. ხოლო ეს ყოველივე არის ადამიანის ბუნების ნაწილი და შესაბამისად მიეკუთვნება ბუნებითი სამართლის ეთიკის თეორიას.
შევეგუოთ პანდორას ყუთს თუ გავხსნათ იგი?
შეიძლება კი ბუნებითი სამართლის შეცვლა? ღვთაებრივი კანონი ადამიანში ცოდვას აღძრავს, მაგრამ რისკენ მივყავართ თავად ბუნებრივ კანონს?
„დასაბამად ქმნნა ღმერთმან ცაჲ და ქუეყანაჲ.’’(დაბადება, 1:1) ღმერთმა შექმნა ყოველი ცოცხალი არსებაც, დაბადა სინათლე და სიბნელე, ყოველი საგანი სამყაროში და ბოლოს, დაისვენა. თითქოსდა მან განსაზღვრა სამყაროს ყოველი პრინციპი, ყოველი კანონი და იგი ბუნების კანონზომიერებად აქცია. შექმნა ედემი, ადამიცა და ევაც და აუკრძალა ერთადერთი ხის ნაყოფის ჭამა. მიეცა მარადიული კანონი, ხოლო ბუნებრივით კი განესაზღვრა თავად მისი ბუნება.
თავდაპირველი ცოდვით ღვთაებრივი წესრიგი დაირღვა, ადამიანს მძიმე ტვირთი დაეკისრა და მოუწია ახალი მხსნელის მოლოდინში ყოფნა. ბუნებითი სამართალი არ შეცვლილა, უბრალოდ ისეთადვე დარჩა.
მაგრამ ამასობაში კი ლოთმა და მისმა ქალიშვილებმა ღვთის მცნება დაარღვიეს. და რისთვის? „აღვადგინოთ მამისა ჩუენისაგან თესლი’’ (დაბადება, 19:34)-ამისთვის. შეცვალეს კი ბუნებრივი სამართალი? არა.
იგივენაირადაა დავითზეც, ქრისტეზეც.
დავითი ღვთის სახლში შევიდა, კანონი დაარღვია და მის მხლებლებს მხოლოდ მღვდლისათვის კუთვნილი პური შეაჭამა. და რისთვის? მხლებლების დასაპურებლად.
ქრისტე თავისი ჯვარცმით ჯოჯოხეთში ჩავიდა და იქიდან მართალნი სულნი ამოიყვანა. და რისთვის? ადამიანთა გამოსასყიდად.
მან შაბათს ყანაში მის მოწაფეებს თავთავი შეაჭამა, ავადმყოფი განკურნა. და რისთვის? მხოლოდ და მხოლოდ ადამიანის კეთილდღეობისთვის.
მაგრამ ამისდა მიუხედავადაც კი, ბუნებითი სამართალი შეიცვალა? ან საერთოდ შესაძლებელი იყო, რომ შეცვლილიყო?
მაგრამ ღმერთმა აბრაამს ხომ უდანაშაულო შვილის მოკვლა დააკისრა? მაგრამ ამით ხო მხოლოდ ღვთაებრივი კანონი შეცვალა? ბუნებრივი სამართალი კი იგივე არ დარჩა?
თავდაპირველი ცოდვის „დამარცხებისთვის’’ ქრისტეს ქმედებასაც გავამართლებ, რადგან ამით ხომ კაცობრიობას ღვთაებრივი გამოსყიდვის შანსი მიეცა. ეს ხო ადამიანის სიცოცხლის საკეთილდღეოდ შეიქმნა. ღვთაებრივი კანონის ამგვარად ყოფნამ კეთილდღეობა გამოიწვია, ბუნებითი კი იგივე დარჩა.
ისიდორე ამბობს: „ყველა საერთო საგნის კუთვნილება და უნივერსალური თავისუფლება, ბუნებითი კანონის შემთხვევებია’’. ეს საგნები ადამიანური წესებით იცვლება.
ლოთის მაგალითზეც, ყურადღება საერთოობაზე და კაცობრიობის მომავალზე იყო გამახვილებული, თესლის გამრავლების გზით. დავითისა თუ ქრისტეს მაგალითი, შაბათის წესის დარღვევაზეც, უნივერსალურ, ადამიანებზე მორგებული თავისუფლებაა. ადამიანი გამოდევნილი ედემის ბაღიდან აღდგომამდე მივიდა, ისევ და ისევ საკუთარი თავის საკეთილდღეოდ. მაგრამ მეორე მხრივ, ბუნებითი სამართალი შეუცვლელი დატოვა.
ქრისტე ამბობს: „ვიდრემდე წარჴდეს ცაჲ და ქუეყანაჲ, იოტაჲ ერთი გინა რქაჲ ერთი არა წარჴდეს სჯულისაგან და წინაჲსწარმეტყუელთა, ვიდრემდის ყოველივე იქმნეს.’’ (მათე, 5:18)
სჯული აუცილებლად უნდა აღსრულდეს. მოსეს მცნებები აუცილებლად უნდა აღსრულდეს ღვთისა და ადამიანის მიმართაც. კი, აქ უპირატესობა ღვთაებრივ კანონს აქვს, მაგრამ ბასილი დიდი ამბობს: „სინდისი ჩვენი გონების კანონია’’. ჩვეულებრივი დაწერილი კანონიც კი ადამიანს ავალდებულებს მის აღსრულებას, რადგან ამით მის კარგზე თუ ცუდზე, მის სინდისზე ამახვილებს ყურადღებას.
სიკვდილიც, ბუნებითი კანონია და ის აუცილებლად სრულდება. ყოველი ადამიანი ბოლოს მაინც კვდება.
მაგრამ თუ ბუნებითი კანონი აუცილებლად უნდა აღსრულდეს მაშინ რაღა საჭიროა მისი შეცვლა ან თუნდაც დამატება? ან შესაძლებელია კი?
ბოროტება, ბუნებითი კანონის დამახინჯებაა. ამიტომაც, ბუნებითი სამართალი ადამიანს ზიანისგან იცავს.
და საერთოდ, რა მნიშვნელობა აქვს პანდორას ყუთს გავხსნით თუ არა, ადამიანის ბუნებითი სამართალი ხომ მაინც ყოველთვის იგივე რჩება.
თომა აქვინელი საკუთრების უფლების შესახებ
საკუთრების უფლების წარმოშობის შესახებ მრავალი თეორია არსებობს, მათ შორის ყველაზე სარწმუნოდ კი შეიძლება მივიჩნიოთ თანამედროვე შეხედულება, რომელიც მის საფუძველს ქრისტიანულ ტრადიციაში ხედავს. როგორ შეიძლება ქრისტიანული აზროვნება ეხმიანებოდეს საკუთრების უფლების იდეას - ამ კუთხით ძალზე მნიშვნელოვან წყაროს წარმოადგენს თომა აქვინელის “Summa Theologica”, რომელშიც ის კერძო საკუთრებას უკავშირებს ბუნებით სამართალს და ავითარებს რამდენიმე მოსაზრებას, რომელიც ხაზს უსვამს მის უპირატესობებსა და როლს საზოგადოებრივ კეთილდღეობაში.
პირველ რიგში, სანამ თომა აქვინელი უშუალოდ კერძო საკუთრების მნიშვნელობას ასაბუთებს, იქამდე იგი ხაზს უსვამს ადამიანის ღმერთის მიერ მინიჭებულ როლს, რომელიც გულისხმობს, რომ იყოს მატერიალურ სამყაროში არსებული საგნების განმკარგველი და მოიხმაროს ისინი თავის სასარგებლოდ. იგი ცხადად უპირისპირდება იმ მოსაზრებას, რომ ადამიანი ბუნებრივად არ ფლობს ე.წ. გარეგან საგნებს (external goods) და ყველაფერს ფლობს მხოლოდ ღმერთი. ამით “Summa Theologica-ში“, ვფიქრობ, ჩანს მცდელობა იმისა, რომ ადამიანის მიერ მატერიალური სამყაროს ათვისება და მისი რაციონალურად გამოყენება დაუკავშიროს იმ უფლებას, რაც მას ღმერთმა მიანიჭა - „აკურთხა ღმერთმა ისინი და უთხრა: ინაყოფიერეთ და იმრავლეთ, აავსეთ დედამიწა, დაეუფლეთ მას, ეპატრონეთ ზღვაში თევზს, ცაში ფრინველს, ყოველ ცხოველს, რაც კი დედამიწაზე დახოხავს“ (დაბ.1:28). მართალია, დასაწყისში თომა აქვინელი კონკრეტულად კერძო საკუთრების შესახებ არ საუბრობს, თუმცა ქმნის საინტერესო საფუძველს, აქციოს ის ბუნებითი სამართლის ნაწილად და შემდგომში დაასაბუთოს მისი რაციონალურობა თუ დადებითი მხარე.
არის თუ არა კანონიერი, ადამიანი ფლობდეს კერძო საკუთრებას? აღნიშნული შეკითხვა არის ის, საიდანაც “Summa Theologica-ში“ იწყება კერძო საკუთრების მნიშვნელობის დასაბუთება. თომა აქვინელი გამოყოფს სამ მიზეზს, თუ რატომაც შეიძლება იყოს კერძო საკუთრება საჭირო ადამიანთა ცხოვრებაში. პირველ რიგში, აღნიშნულია, რომ როდესაც საქმე გვაქვს საერთო საკუთრებასთან, ადამიანები ცდილობენ თავი აარიდონ შრომასა თუ პასუხისმგებლობას, რომელსაც ხალხთა რაიმე ერთობა თუ ჯგუფი ერთობლივად იზიარებს. ამის საპირისპიროდ, კერძო საკუთრების შემთხვევაში, მისი მფლობელი უშუალოდ განიცდის პასუხისმგებლობას და უკეთ უზრუნველყოფს ქონების მოვლა-პატრონობას. მეორეს მხრივ, კერძო საკუთრება აყალიბებს ორგანიზებულობასა და ადამიანთა შორის წესრიგს: როდესაც თითოეული მათგანი დაკავებულია თავისი საკუთრების მოვლით და განსაზღვრული აქვს თავისი საქმე, შეუძლებელია წარმოიქმნას რაიმე გაურკვევლობა თუ დაბნეულობა იმასთან დაკავშირებით, თუ ვინ რაზე უნდა იზრუნოს. მესამე და საბოლოო მიზეზს წარმოადგენს ის, რომ კერძო საკუთრება შეიძლება მოვიაზროთ, როგორც ადამიანთა შორის მშვიდობიანი ურთიერთობის წინაპირობა - თომა აქვინელი მიიჩნევს, რომ როცა არ არსებობს არანაირი დაყოფა და განსაზღვრულობა, იქმნება უფრო მეტი დავისა თუ საკამათო საკითხის წარმოშობის შესაძლებლობა. აღნიშნულ მოსაზრებებში ნათლად იგრძნობა არისტოტელეს გავლენა, კერძოდ, ეხმიანება “პოლიტიკაში“ კერძო საკუთრების სასარგებლოდ მოყვანილ არგუმენტებს - ადამიანები უფრო მეტ ყურადღებას აქცევენ იმას, რასაც თავად ფლობენ და გარდა ამისა, როცა განსაზღვრულია ინტერესის სფეროები, ნაკლები საფუძველი არსებობს უთანხმოებებისა და მეტი საფუძველი - ადამიანთა ერთიანობის. საინტერესოა, რომ არისტოტელეს და შემდგომ მისი გავლენით, თომა აქვინელის მოსაზრებები, ეკონომიკურ თეორიაში სწორედ რომ რესურსების ეფექტური განაწილების სახითაა ჩამოყალიბებული, ხოლო სამართლებრივ პრაქტიკაში, ბუნებრივია, როცა ადამიანთა საკუთრების უფლება და მისი გავრცელების „არეალი“ განსაზღვრული და დაზუსტებულია, ნაკლებ კონფლიქტსა და გაურკვევლობას წარმოშობს.
აღსანიშნავია ისიც, რომ თომა აქვინელის თვალსაზრისი კერძო საკუთრებასთან დაკავშირებით განსაკუთრებულ სპეციფიკას იძენს შემდეგ წინადადებაში: “On this respect man ought to possess external things, not as his own, but as common, so that, to wit, he is ready to communicate them to others in their need”. ამით, მართალია, უარყოფილი სულაც არაა კერძო საკუთრების მნიშვნელობა, მაგრამ გვახსენებს იმასაც, რომ ნებისმიერი ადამიანის უმთავრესი ღირებულება უნდა იყოს საზოგადოებრივი კეთილდღეობა, რომლის, შეიძლება ითქვას, ინსტრუმენტსაც წარმოადგენს კერძო საკუთრების უფლების ქონა. ამ შემთხვევაშიც, ბუნებრივია, რომ გავიხსენოთ არისტოტელეს „ნიკომაქეს ეთიკა“, რომელშიც მსგავსი აზრია წარმოდგენილი: ქონება არის ის, რაც ადამიანებს გულუხვობისა და ქველმოქმედების საშუალებას აძლევს, ანუ აღნიშნული სათნოებები კერძო საკუთრებასთან მიმართების შედეგად არსებობს და ხორციელდება. აქვე შეიძლება იმის დამატებაც, რომ კერძო საკუთრების უფლების დარღვევა, „Summa Theologica-ს“ მიხედვით, გარკვეულ ვითარებაში მისაღებია. შეკითხვაზე, დასაშვებია თუ არა ქურდობა უკიდურესი საჭიროების, საფრთხის შემთხვევაში, თომა აქვინელს ამაზე დადებითი პასუხი აქვს. კერძო საკუთრება, როგორც ადამიანის ბუნებითი უფლება, წარმოადგენს მისთვის ერთგვარ საჭიროებას საკუთარი მოთხოვნილებებისთვის, ამიტომაც იგივე უფლება შეუძლებელია ამავდროულად სხვა ადამიანებს (რომლებსაც უჭირთ) ზღუდავდეს და აკნინებდეს, მათ მოთხოვნილებებს უგულებელყოფდეს.
შეიძლება ითქვას, რომ „Summa Theologica-ში“ საინტერესო კუთხითაა წარმოდგენილი კერძო საკუთრების იდეა, ერთის მხრივ, ახსნილია მისი მნიშვნელობა და დადებითი მხარეები, მეორეს მხრივ, კი, გვახსენებს მის როლს საზოგადოებრივი კეთილდღეობის, ხოლო არისტოტელეს ტერმინით თუ ვიტყვით, სათნოების კონტექსტში.
აბორტი და ორმაგი ეფექტის დოქტრინა
აბორტი - ორსულობის ნაადრევად შეწყვეტა - საზოგადოებაში მუდამ საკამათო ეთიკურ საკითხს წარმოადგენდა. დებატები აბორტის თემის ირგვლივ დაუსრულებელია, არსებობს უამრავი დაპირისპირებული აზრი იმის შესახებ, უნდა ჩაითვალოს აბორტი მორალურად გამართლებულ ქმედებად, თუ - არა. ამ შეკითხვაზე არ არსებობს ცალსახა, უნივერსალურად აღიარებული შეთანხმება. პასუხის ვარიანტები განსხვავდება იმის მიხედვით, თუ რომელი ეთიკური თეორიის მომხრეს გვსურს მოვუსმინოთ. მაგალითად, კონსეკვენციალისტები ხელმძღვანელობენ იმ დაშვებით, რომ თუ რაიმე ქმედებას სასიკეთო შედეგი მოაქვს, მაშინ ის სწორია. თითოეული ჩვენგანი მიისწრაფვის ბედნიერებისკენ, თანაც ამ ბედნიერებაში იგულისხმება არა მხოლოდ ერთი ადამიანის სარგებელი, არამედ - მთლიანი კეთილდღეობა. აქედან გამომდინარე, კონსეკვენციალისტები გვეტყოდნენ, რომ თუ დედას არ აქვს ფინანსური/ემოციური მზაობა ბავშვის აღსაზრდელად, ეს მომავალში ბავშვის კეთილდღეობაზეც უარყოფითად აისახება, სწორედ ამიტომ ნაყოფის მოშორება დედისთვისაც და ბავშვისთვისაც უფრო ხელსაყრელი იქნება და მაშინ აბორტიც დაშვებულია. დეონტოლოგები მკაცრად შეეწინააღმდეგებოდნენ, დაეყრდნობოდნენ რა კანტის კატეგორიულ იმპერატივებს და აქტის შინაგანი ბუნებიდან გამომდინარე, აბორტის წინააღმდეგ გამოვიდოდნენ.
ამ ორი, განსხვავებული მიდგომის გაცნობის შემდეგ, საინტერესოა, როგორ შეაფასებდა აბორტს თომა აქვინელი და მისი ბუნებითი სამართლის თეორია. თავდაპირველად, განვმარტოთ რას გულისხმობს თავად ტერმინი: ადამიანებისათვის სწორია გონიერი ქცევა. თომა აქვინელი უარყოფს რელატივიზმს, მას მიაჩნია, რომ ჩვენ, როგორც რაციონალურ აგენტებს, გვაერთიანებს რაღაც საერთო ნორმები, რომლებიც ყველასთვის აბსოლუტურია და მათ ‘’პირველად მცნებებს’’ უწოდებს. ჩამოვთვალოთ რამდენიმე ასეთი ძირითადი წესი:
- დაიცავი და მოუფრთხილდი ადამიანის სიცოცხლეს
- დატოვე შთამომავლობა და მიეცი მათ განათლება
- აღიარე და თაყვანი ეცი ღმერთს
- იცხოვრე სოციუმში.
ეს წესები თანხმობაში მოდის ბუნებით სამართალთან და ნებისმიერ სიტუაციაში ხალხისთვის საერთოა. ამ პრინციპების მუშაობის მექანიზმის თანახმად, როდესაც აბორტზე ვსაუბრობთ, ეს ირაციონალური ქმედებაა, რომელიც არღვევს აქვინელის მიერ ჩამოთვლილი წესებიდან პირველს. შესაბამისად, თუკი ჩვენ ვალდებულები ვართ, რომ დავიცვათ ადამიანის სიცოცხე, აბორტი ვერ ჩაითვლება ბუნებითი სამართლის მიერ მორალურად გამართლებულად.
და მაინც, თომა აქვინელის მოძღვრებაში არსებობს ერთი დოქტრინა, რომელიც გამონაკლისის სახით ნაყოფის მოშორებას მორალურად მართებულად ცნობდა, თანაც ისე, რომ არ დაარღვევდა ‘’პირველად ცნებებს’’. ამის საშუალებას ის დეტალი გვაძლევს, რომ თომა აქვინელისთვის ქმედების შინაგანი და გარეგანი მხარეები აპრიორი ერთი და იგივე არაა და ის გამოყოფს განსხვავებას ჩვენი განზრახვის სახით. ზუსტად აქ იჩენს თავს ‘’ორმაგი ეფექტის დოქტრინა’’, რომელიც უკუაგდებს შეუსაბამობას ‘’პირველად ცნებებსა’’ და აბორტს შორის. ამ დოქტრინის თანახმად, ნებისმიერი საქციელი, რომელიც აკმაყოფილებს 4 განსაზღვრულ კრიტერიუმს, მორალურად მიზანშეწონოლია. თანმიმდევრულად განვიხილოთ, კონკრეტულად რა კრიტერიუმებს ასახელებს თომა აქვინელი და მოვარგოთ ისინი წარმოსახვით სიტუაციას, როდესაც ორსულობის გაგრძელება სერიოზულ საფრთხეს უქმნის დედის სიცოცხლეს. უპირველეს ყოვლისა, ერთმანეთისგან განვასხვავოთ გარეგანი აქტი - ნაყოფის დაღუპვა და შინაგანი აქტი - მოტივი, რომელიც დედის მხრიდან თავდაცვად ჩაითვლება. შესაბამისად, ჩადენილი ქმედება უბრალოდ ემსახურებოდა საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენას, რაც მორალურად სწორია და წარმოადგენს დოქტრინის პირველ პრინციპს. მეორე - აქტი წინ უნდა უსწრებდეს შედეგებს. აქაც, ორსულობის შეწყვეტამდე ჯერ იყო სურვილი დედის მიერ საკუთარი სიცოცხლის გადარჩენისა. მესამე - დაუშვებელია ბოროტების ჩადენა სასარგებლო შედეგის მიღების მიზნით, ჩვენ უნდა ვიმოქმედოთ თავისთავად კეთილი განზრახვით. ეს პირობა ჩვენ მიერ მოყვანილი აბორტის მაგალითის შემთხვევაშიც სრულდება და ბოლოს, აუცილებელია, რომ საქმის ვითარება უაღრესად სერიოზული იყოს. სასწორის ერთ მხარეს ნაყოფის სიცოცხლეა, მეორეზე კი - დედის. ამგვარად, ჩვენ მიერ მოყვანილი მაგალითი აკმაყოფილებს აქვინელის ‘’ორმაგი ეფექტის დოქტრინის’’ ოთხივე საფეხურს. მივედით დასკვნამდე, რომ აბორტი, თუ დედის სიცოცხლეს საფრთხე ემუქრება, მაინც შეიძლება გამართლებულად ჩავთვალოთ, თუნდაც იგი ერთი შეხედვით არ ეთანხმებოდეს ‘’პირველად მცნებებს’’, ბუნებითი სამართალი გვასწავლის, რომ ქმედების შეფასებისას გავითვალისწინოთ როგორც გარეგანი, ასევე შინაგანი მხარეები.
მაშასადამე, ჩვენ ვიმსჯელეთ აბორტის, როგორც ერთ-ერთი ყველაზე სადავო საკითხის შესახებ, მას შემდეგ, რაც მოკლედ მიმოვიხილეთ იგი დეონტოლოგიისა და კონსეკვენციალიზმის გადმოსახედიდან, შევაფასეთ აბორტი ბუნებითი სამართლისა და თომა აქვინელის მოძღვრების პოზიციიდან და აღმოვაჩინეთ, რომ მედალს ორი მხარე აქვს და ამ ორივე მხარის მხედველობაში მიღება ქმნის გამონაკლისებს, რომლებიც შეიძლება, რომ მორალურად სწორად ჩაითვალოს.
მონათმფლობელი დამნაშავეა... ალბათ
მიუხედავად იმისა, რომ არისტოტელე უფრო მეტად აგენტებზეა ორიენტირებული, ის გარკვეულწილად მაინც განიხილავს პოტენციურ მორალურ ვალდებულებებს, რომლებიც ქმედებებთან შეიძლება ასოცირდებოდნენ. იგი გვთავაზობს საქციელთა ორ კატეგორიას: ნებაყოფლობითსა და არანებაყოფლობითს. ამ უკანასკნელში იგულისხმება ქცევები, რომლებზეც გავლენა იქონია ძალდატანებამ ან უვიცობამ, თუმცა უვიცობა აუცილებლად არ ანიჭებს ლეგიტიმაციას საქციელს, რომელიც მის გარეშე ამორალურად შეიძლება ჩაგვეთვალა. ამ ბლოგში მინდა განვიხილო ერთი მაგალითი, რომლის მეშვეობითაც უვიცობის განსაზღვრის სირთულის პრობლემაზე ვისაუბრებ.
არისტოტელეს მიაჩნდა, რომ უვიცობა გამართლებად შეიძლება ჩაითვალოს მხოლოდ იმ შემთხვევაში, თუ აგენტს მისთვის თავის არიდება არ შეეძლო. მაგალითად, თუ სტუმრისთვის ჩაიში შაქრის ჩაყრა გინდოდა და ვიღაცამ შაქარი საწამლავით ჩაანაცვლა, შენ კი ის სასმელში გაურიე, დამნაშავე არ ხარ, რადგან შეუძლებელია ამაზე გცოდნოდა.
დასაბუთება მისაღები ჩანს, მაგრამ რა მოხდება, თუ უფრო რთულ მაგალითს მოვიყვანთ? წარმოვიდგინოთ შუა საუკუნეების ბატონი, რომელიც მონებს ფლობს. მას სჯერა, რომ მისი საქციელი ნორმალურია, რადგან მის კულტურაში ასეა მიღებული, მის გარშემო მყოფი საზოგადოება ამას არასწორად არ მიიჩნევს. თუ ზემოთ ნახსენებ ლოგიკას გავყვებით, იგი შეიძლება გავამართლოთ უვიცობით, რადგან, სავარაუდოდ, მას არ შეეძლო მისთვის თავის არიდება. მისი მორალური შეხედულებები მონათმფლობელობას ვერ შეეწინააღმდეგებოდა და ვერც გარშემო იპოვიდა ისეთ ადამიანს, ვინც საპირისპიროს დაუმტკიცებდა. შესაბამისად, არასწორია მისგან მოვითხოვოთ, რომ საკუთარ შეხედულებათა სიმცდარე გაიაზროს.
რა მოხდებოდა, თუ დავუშვებდით, რომ მის კულტურაში მონათმფლობელობა ჩვეულებრივი პრაქტიკაა, თუმცა სხვა, შორეულ კულტურებში - არა? მაშინ მონათმფლობელს თეორიულად ჰქონდა შანსი, გაეგო მის კულტურაში დამკვიდრებული ნორმის არასწორობაზე, თუმცა ბუნდოვანია, რა შემთხვევაში არის საკმარისი ეს გარემოება მის დასადანაშაულებლად და რა შემთხევაში არა. მაგალითად, თუ ის ხშირად მოგზაურობდა და სხვა კულტურებთან გაცნობის მრავალი შანსი ჰქონდა, მაშინ შეგვიძლია მისი დადანაშაულება, მაგრამ თუ მას არასდროს დაუტოვებია საკუთარი ქალაქი? რამდენად საკმარისია ეს პირობა განაჩენის გამოსატანად? ალბათ, არ არის, თუმცა, თუ მოვინდომებთ, შეგვიძლია ბრალის პოვნა - მას ხომ შეეძლო დაეტოვებინა საკუთარი ქალაქი და გასცნობოდა განსხვავებულ შეხედულებებს? ან, საერთოდაც, საკუთარ ქალაქში შეხვედროდა ვინმე ტურისტს, რომელთან საუბრის შემდეგადაც, შესაძლოა, მონათმფლობელობის მორალურ მხარეზე დაფიქრებულიყო?
რეალურად, საკმაოდ ბუნდოვანია, რა გარემოება აკისრებს ბატონს მორალურ პასუხისმგებლობას, სად გადის საზღვარი, რაც ამ გზით შეფასების ერთ-ერთი პრობლემაა, თუმცა სადაც არ უნდა გადიოდეს, საერთოდ, რაიმე დამატებითი გარემოება რომ არის საჭირო მონათმფლობელის გასამტყუვნებლად, უკვე შეიძლება ამ შეფასების სანდოობის კითხვის ნიშნის ქვეშ დაყენება.
მიმაჩნია, რომ არც ისე უსამართლო იქნება მოვთხოვოთ ბატონს იცოდეს თუ მონობის არა, მასთან ახლოს მყოფი საქციელების ამორალურობის შესახებ. მაგალითად ისეთის, როგორიცაა ადამიანისათვის ტკივილის მიყენება და მისი ტანჯვის გამოწვევა. ის ფაქტი, რომ ის მაინც ვერ აანალიზებს საკუთარი ქცევის არასწორობას, ჩემი აზრით, არ შეიძლება საპატიოდ ჩაითვალოს.
საბოლოოდ, მონათმფლობელის მაგალითის ბევრი ვარიაციის განხილვაა შესაძლებელი, რომლითაც შეიძლება როგორც გაამართლო, ისე გაამტყუვნო იგი. ვფიქრობ, საკმაოდ ძნელია ზუსტი საზღვრის პოვნა - რა დონის შესაძლებლობა უნდა არსებობდეს, რომ უვიცობა მორალური პასუხისმგებლობის ასარიდებელ გამართლებად აღარ ჩაითვალოს. მგონია, რომ სწორედ ესაა საქციელის ამ გზით შეფასების ერთ-ერთი ყველაზე მნიშვნელოვანი პრობლემა.
ნეტარი თომა და მისი ცოდვილი მეგობრები
როგორც ყველა ადამიანს მიაჩნია თავისი საქციელი, აზრები და მსოფლმხედველობა სიმართლის ტოლი, სწორედ ისეთივე “შემართებით” უყურებს საზოგადოება საკუთარ თავს. ასიათასწლეულების განმავლობაში, ინდივიდები რაღაცნაირად შევთანხმდით, რომ ერთმანეთის ყელის გამოჭრის ნაცვლად ერთად გვეცხოვრა და ამით ოდნავ უფრო დიდი ხანი გაგვეძლო ბუნებრივი განსაცდელისთვის. თავდაპირველად შეიძლება ცოტა გვიძნელდებოდა ამ შეთანხმების დაცვა, მაგრამ საუკუნეების განმავლობაში ვისწავლეთ და განვივითარეთ კოაბიტაციის უნარი. ჩვენ შემოვიღეთ წესები, რომელზე დაყრდნობითაც დღემდე ვკრძალავთ იმას, რაც ჩვენივე აზრით, კვლავ საზოგადოებასვე გაურთულებს საქმეს. ერთი შეხედვით, ყველაფერი იდეალურად მიმდინარეობს და აქვე უნდა მოვრჩეთ ამ თემის განხილვას. ჩემთვის სამწუხაროდ, კაცობრიობის ისტორიის განმავლობაში იბადება ხალხი, რომლებსაც საკუთარი განსხვავებული იდეოლოგიები აქვთ და ცხრა საუკუნითაც კი უსწრებენ ამ ჩემს თემას. ამიტომ მიწევს მათ მიერ შემუშავებული იდეების დაპირისპირება ჩემს, ზემოთ ნახსენებ, მოსაზრებასთან. კონკრეტულად კი, მეცამეტე საუკუნეში მოღვაწე ბერ თომა აკვინელზე მაქვს საუბარი, რომელმაც ჩამოაყალიბა ბუნებითი სამართლის იდეის საწყისები და რომლის განხილვასაც დავუთმობ ახლა დროს.
თომას თქმით (რადგან იგი ბერი იყო), ყოველ ცოცხალ არსებას, ყველაზე მეტად კი ადამიანს, ღმერთმა ბუნებრივად მიანიჭა სწორი და არასწორი საქციელის გარჩევის უნარი. აკვინელმა ჩამოაყალიბა შვიდი მთავარი სიკეთე (როგორც მე აღვიქვი მათი დედააზრი), რომელებიც ჩვენ გვიბიძგებენ მორალურად სწორი არჩევნების განხორციელებისკენ. ესენია: ცოდნა იმისა რომ სიცოცხლე კარგია, გამრავლება და მისი შედეგები, ცოდნის მიღების და გაცემის სიკეთე, ღმერთის შეცნობის სურვილი, დანაშაულის ჩადენის შიში, გაუნათლებლობის გამოსწორება და რაც ამ ეტაპზე ყველაზე ძალიან მაინტერესებს, საზოგადოებაში ცხოვრების სურვილი. აქედან გამომდინარე, ბუნებითი სამართლის ცნებაში ნაგულისხმებია საზოგადოებაში შეხმატკბილებული არსებობის სურვილი და ამ საზოგადოების შენარჩუნების მოთხოვნილება. პირველი სამი ცნება საკმაოდ ზოგადია და არ უშლის ადამიანის, ან რაიმე სხვა ცხოველის არსებობის არც ერთ ასპექტს ხელს. ღმერთის შეცნობის სურვილი კი საკმაოდ აბსტრაქტული და ინდივიდუალურია, ამიტომ მისი საზოგადოების ჭრილიდან აღწერა ამჟამად უსარგებლოა. ხოლო, რაც შეეხება ბოლო სამ ცნებას, ისინი პირდაპირ ორიენტირებულნი არიან მშვიდი და გამართული საზოგადოების ჩამოყალიბებაზე. ანუ, ეს ბოლო სამი ცნება, შეიძლება ითქვას, საფუძვლად უდევს იმ კანონებს, რომლებზე დაყრდნობითაც არის აგებული თანამედროვე, “ურყევი” საზოგადოება. მაგრამ, თუ ეს ცნებები ყველა ადამიანიში ბუნებრივად არის ჩანერგილი და არ არის დასწავლილი, მაშინ რატომ იქცევა არაერთი ადამიანი ბუნებისმიერი ცოდნის საწინააღმდეგოდ და არღვევს მის მიერვე შედგენილ კანონს?
ბუნებითი სამართალი გვეუბნება, რომ სიცოცხლე როგორც ჩემი, ასევე სხვისი უფლებაა. მკვლელი, რომელიც არანაირი ფორმით არ განიცდის ფსიქიკურ აშლილობას, კლავს სხვას. მიზეზებისგან დამოუკიდებლად, შეიძლება ითქვას, რომ მან ეს ბუნებითი კანონი დაარღვია და ამიტომ მას თავში რაღაც არეული აქვს. იგი შეამოწმა ფსიქიატრმა და დაადგინა, რომ მკვლელი ფსიქიკურად სრულიად ჯანმრთელია. ასევე, მრავალთვიანი პროცედურების განმავლობაში გამოძიებამ ვერ მიაკვლია ვერანაირ მოვიტვს გარდა შურისძიებისა. საბოლოო დასკვნის მიხედვით, კაცმა შური იძია საკუთარი შვილის მკვლელზე. თომა აკვინელის ცნებების მიხედვით, ამ გონებრივად სრულიად ჯანსაღ ადამიანში, უნდა არსებობდეს სიცოცხლის შენარჩუნების მოთხოვნა, რომელიც მას დაუშლიდა ამ ქმედების ჩადენას. კითხვა ისმის: თუ უნივერსალურ სიმართლეს, რომელსაც ყველა ვაღიარებთ და შევიცნობთ ჩვენი სრული არსით, გამოუჩნდა ერთი ანომალიაც კი, არის თუ არა იგი მართლა უნივერსალური?
შემიძლია ვთქვა, რომ შვილზე შურისმაძიებელი ადამიანი არ არის არც ერთადერთი და არც ყველაზე მძიმე ანომალია ამ სამყაროში. იგი საღად აზროვნებს, უბრალოდ გადაწყვეტილებებს ემოციურ ფონს უთავსებს და ასე არღვევს კანონს. ამის საპირწონედ კი, არსებობს ადამიანი, ვინც ყოველ თავის საქციელს უემოციოდ და ლოგიკურად აფასებს, მაგრამ არ არღვევს არავის ბუნებით უფლებას. ასეთ ადამიანს ქვია სოციოპათი. იგი არის ინდივიდი, ვინ ბუნებრივად საერთოდ არ აღიქვამს საზოგადოებაში არსებული ბუნებითი სამართლის ცნებას. იგი უბრალოდ სიმბიოზურადაა შეზრდილი მასას, რადგან ხვდება საკუთარი სიტუაციის გამოუვალობას. სოციოპათს სჭირდება საზოგადოება და არა პირიქით. მან იცის, რომ იგი კანონის დარღვევისთანავე მოიკვეთება საზოგადოებისგან და ან ციხეში ან სიმარტოვეში მოუწევს ცხოვრება. არც ერთი ამ მომავალთაგანი მას არ სიამოვნებს, ამიტომ ის ლოგიკური ქმედებებით მაქსიმალურად მიყვება ბუნებითი სამართლის კანონებს, რომლებსაც მხოლოდ ზედაპირულად იცნობს. გამოდის, რომ ბუნებითი კანონები შეიძლება არც თუ ისე უნივერსალურია, როგორც აქამდე მიგვაჩნდა. მაგრამ ისინი მართებული მაინც არის, რადგან ყველაზე მძიმე ანომალიებსაც კი უწევთ მათდამი დამორჩილება. საწუხაროდ, არც ესაა მთლად სიმართლესთან მიახლოვებული, რადგან არსებობს ადამიანების კატეგორია, რომელიც საერთოდ უგულებელყოფს ჩვენს ბუნებით სამართალს. ეს ადამიანები არიან ფსიქოპათები.
წარმოიდგინეთ ადამიანი, რომელსაც შეუძლია თვალის დაუხამხამებლად ყელი გამოჭრას ნებისმიერ სხვას, არა შვილის მკვლელობისთვის, არამედ საღეჭი რეზინისთვის. თუ მან მოიპარა ერთი შეკვრა კანფეტი და ეს ვინმე გამვლელმა დაინახა, ფსიქოპათს ხელიც კი არ აუკანკალდება ამ ადამიანის მკვლელობისას. ფსიქოპატს ეს ადამიანი არ სძულს, მისი გამოსახედიდან მან უბრალოდ მოიშორა იმის მცირეოდენი შანსი, რომ გამვლელს შეიძლებოდა პილიციაში დაერეკა ქურდობის დანახვისთანავე. ფსიქოპათი ვერ აღიქვამს სიცოცხლის მნიშვლნელობას და ამავდროულად, არც არინტერესებს მისი აღქმა. მას ღამით მშვიდად ძინავს, იმისდა მიუხედავად, რომ არ მისდევს საზოგადოების ბუნებითი სამართლის ცნებებს. ერთი სიტყვით, ეს ადამიანი წარმოშობს ბუნებით სამართალში ყველაზე დიდი ანომალიას, რომელიც, ჩემი აზრით, აჩენს უმთავრეს თავსატეხს. არის თუ არა ბუნებითი სამართალი ხალხის მიერ ნასწავლი და შექმნილი, თუ იგი ჩვენში ბუნებრივად არსებობს?
ჩემი აზრით, ამ ქვეყნად არაფერია სამუდამო და შეულახავი. ყველაფერს აქვს თავისი მიზეზი და შედეგი. ბუნებითი სამართალი, როგორც ყველა მასზე დაფუძნებული კანონი, სავარაუდოდ შეიქმნა ხელოვნურად რათა ხალხისთვის ცხოვრება გამარტივებულიყო. მართალია გენეტიკა დიდ რომლს თამაშობს ჩვენს ჩამოყალიბებაში, მაგრამ სადაც გინდა ჩააგდე, ადამიანი მალევე ეგუება და სწავლობს ახალ წესებს. იგი სიმშვიდეში მშვიდია, ხოლო არეულობაში, საკმარისი დროის მერე, თვითონაც ირევა. ფაქტია, რომ კაცობრიობა სიმშვიდისკენ მიიწევს, ამიტომ ჩვენი ბუნებითი სამართალიც სიმშვიდეს ფანტასტიურად აღწერს. ანუ, შეიძლება ითქვას, რომ ბუნებითი სამართალი არ არის ჩვენთვი თანშობილი, არამედ ესაა საზოგადოების მიერ შექმნილი ამავე საზოგადოების საკეთილდღეოდ.
ბედნიერების მრავალმხრივი გაგება - ეუდაიმონია და ჰედონიზმი
რაშია ბედნიერება?! რამდენიმე მოძღვრება თავის ვერსიას გვთავაზობს, თითოეული კი თავისებურად აღწერს ბედნიერებას. არისტოტელეს სათნოების ეთიკა, მაგალითად, ადამიანის მთავარ ფუნქციას აღწერს და ჰედონიზმის მოძღვრება, თავის მხრივ, მისი ცხოვრების უმთავრეს ღირებულებას აღნიშნავს. ორივე გვეხმარება, დავადგინოთ ის მრავალგვარი გაგება, რომელიც ადამიანის ცხოვრების სრულყოფილებას ეხება.
არისტოტელე ამბობს, რომ ყველაფერს დედამიწაზე (ნივთს, ცხოველს, ადამიანს) თავისი ფუნქცია აკისრია. სკამისთვის, მაგალითად, მთავარია დასაჯდომის ფუნქცია შეასრულოს. ყავის ჭიქიდან მოსახერხებელი უნდა იყოს ყავის დალევა. თუ სკამი და ყავის ჭიქა თავიანთ ფუნქციებს ასრულებენ, მაშინ მათგან კარგი სკამი და ყავის ჭიქა გამოდგა.
ცხადია, ამ ლოგიკით, ადამიანსაც თავისი ფუნქცია აქვს. კარგი ადამიანია ის, ვინც თავის დანიშნულებას ასრულებს, მაგრამ რა არის ადამიანის დანიშნულება? არისტოტელეს მორალური ეთიკის მიხედვით, ადამიანი უნდა იღწვოდეს სათნოებისკენ. “ვინც, სათნოებას ფლობს, ის სწორად წარმართავს საქმეს და კარგადაც ასრულებს” (არისტოტელე, ნიკომაქეს ეთიკა). არისტოტელეს მიხედვით, არსებობს ცხოვრების მართებული გზა, რომელსაც თუ ადამიანი გაყვება, ის “ეუდაიმონიას” მიაღწევს. მიუხედავად იმისა, რომ ამ ტერმინს ზუსტი თარგმანი არ გააჩნია, იგი გულისხმობს ისეთ მდგომარეობას, რომელშიც ადამიანი მუდმივ პროგრესს განიცდის და მუშაობს საკუთარი თავის გაუმჯობესებისთვის. არისტოტელეს მიხედვით, ბედნიერება ინდივიდის მიერ საკუთარი საქმის შესრულებით იზომება.
ეს ყველაფერი არ გამორიცხავს, რომ ადამიანი თავისთვის სასურველ და სიამოვნების მომნიჭებელ საქმიანობას უნდა ეწეოდეს, თუმცა არისტოტელეს ეთიკის მიხედვით, საქმე ღირებულია იმდენად, რამდენადაც ის სარგებლის მომტანია. მაგალითად, წარმოვიდგინოთ მევიოლინე, რომლის დაკვრის მოსმენა ძალიან სასიამოვნოა საზოგადოებისთვის. თავისუფალ დროს, მევიოლინეს სიამოვნებას ანიჭებს ისეთი მელოდიის დაკვრა, რომელიც დიდი სირთულით არ გამოირჩევა და მხოლოდ მის ყურს ახარებს. ეუდაიმონიური ცხოვრების პრინციპებით თუ ვიმსჯელეთ, მისი თავისუფალი დროის გატაცება არაა დიდად ღირებული. ეს მევიოლინე ბევრად უფრო დიდი სარგებლის მომტანი იქნებოდა თუ ის მაგალითად, ბეთჰოვენის მეცხრე სონატას შეასრულებდა. ამით იგი თავის დაკვრას გააუმჯობესებდა და უკეთესი მევიოლინეც გახდებოდა.
“ეუდაიმონიის” ერთ-ერთი მთავარი ნიშანი ოქროს შუალედია. არისტოტელე ამბობს, რომ ადამიანის დანიშნულებაა, იცოდეს სწორ მომენტში სწორი მოტივით, სწორი გადაწყვეტილების მიღება. ამასთან, იგი არ გამორიცხავს, რომ უამრავი განსხვავებული ვითარება არსებობს, რომელსაც სხვადასხვა მიდგომა შეეფერბა, ამიტომაც ყოველი ვითარების დროს მან სწორად უნდა განსაზღვროს, რა იქნება მართებული გადაწყვეტილება. ამით არისტოტელე ზომიერებას აძლებს დიდ მნიშვნელობას. რა განცდაც კი არ უნდა გააჩნდეს ადამიანს (შიში, სირცხილი, გულისწყრომა), ისინი ოქროს შუალედში მოქცეული ქმედებებისკენ უნდა იყოს მიმართული. მაგალითად, შიშის დასაძლევად სიმამაცეს მივმართავთ, თუმცა ეს არ გულისხმობს უგუნურ და წინდაუხედავ ქმედებას. იმის განსაზღვრაა საჭირო, მოცემულ ვითარებაში სიმამაცე რას მოიაზრებს.
ჰედონიზმის მოძღვრების მიხედვით, ნამიდვილი ბედნიერება სიამოვნებას მოაქვს. ჰედონიზმი გვეუბნება რომ ადამიანის მთავარი მიზანი არის, იპოვოს, რა ანიჭებს მას სიამოვნებას და ცხოვრების ბოლომდე საკუთარ სიამოვნებაზე იზრუნოს. ისევ მევიოლინეს მაგალითს რომ დავუბრუნდეთ, ჰედონისტი ეტყოდა რომ, პირველ რიგში ის უნდა დაუკრას, რაც მოესურვება და სიამოვნებას ანიჭებს. პროფესიული წინსვლა კი არ არის მისი პირორიტეტული საზრუნავი. ერთი შეხედვით, ამას არისტოტელეს ეთიკის ფილოსოფია შეეწინააღმდეგებოდა, ვინაიდან ამ შემთხვევაში მევიოლინე ვერ ვითარდება, თუმცა ყველაფერი ასე ცალსახა არ არის.
ჰედონისტური მოძღვრების ჩამოყალიბებისთანავე ბევრს მცდარი შეხედულება გააჩნდა მის შესახებ. ეს შეხედულებები გაუგებრობამ გამოიწვია იმის თაობაზე, რომ სიამოვნება შეიძლება მხოლოდ ფიზიკური სახის იყოს. ამით სულიერი თუ ინტელექტუალური სიამოვნების არსებობაა უგულებელყოფილი. სინამდვილეში კი სიამოვნება ნებისმიერი სახისაა. ადამიანს შესაძლოა, განათლების მიღების პროცესი სიამოვნებდეს, რითიც ის ამავდროულად თავად ვითარდება და არისტოტელეს მიერ მინიჭებულ ფუნქციასაც ასრულებს. იმავე მევიოლინეს შესაძლოა, მუსიკალური წინსვლა და პირადი განვითარება ანიჭებდეს სიამოვნებას.
საბოლოოდ, როდესაც გვინდა, დავადგინოთ, რა არის ნამდვილი ბედნიერება, შეგვიძლია, ბოლომდე არისტოტელეს მოსაზრებას მივყვეთ და ვისწრაფვოთ ბედნიერებისკენ საკუთარი თავის გაუმჯობესებით ან ჰედონიზმს დავუჯეროთ და ნებისმიერი მომენტისგან მხოლოდ სიამოვნება მივიღოთ. თანაც, არაა აუცილებელი, რომ ისინი ერთმანეთს გამორიცხავდნენ. ყოველ შემთხვევაში ნათელია, რომ ბედნიერება არ არის დასრულებული მდგომარეობა, რომელიც ცხოვრების რაღაც ეტაპზე გამოჩნდება. არ არსებობს უსასრულო სიამოვნება ისევე, როგორც იდეალური ადამიანი, რომელმაც მუდმივად იცის, სადაა ოქროს შუალედი.
