Alternate history, ანუ გადავარჩინოთ თუ არა ადოლფ ჰიტლერი

       Მორალურ ფილოსოფიაში საკმაოდ ხშირია შემთხვევა, როდესაც ერთი კონკრეტული ფილოსოფიური სკოლის მიმდევრებს უხდებათ გარკვეული სახის მორალურ დილემებთან გამკვლავება და თეორიული ჩარჩოს ცხოვრებისეულ რეალობასთან ადაპტაციის დროს საკუთარი მსოფლმხედველობის მიხედვით, ერთ შეხედვით, პრობლემური სიტუაციიდან ყველაზე ოპტიმალური გამოსავლის პოვნა.(ამ შემთხვევაში ისეთ სიტყვებს, როგორიც არის ,,ოპტიმალური”, ,,კარგი” , ,,ცუდი” , ,,რაციონალური” თუ ,,ირაციონალური” განსხვავებული შინაარსის ტარება უწევთ და ამის მიზეზებზე ტექსტის შემდგომ მონაკვეთებში უფრო დეტალურად იქნება საუბარი). Სტატიის ძირითადი თემაც, როგორც სათაურიდან ჩანს ერთ-ერთ ასეთ კონტროვერსულ შემთხვევას უკავშირდება და ბრუნავს იმ მეთოდოლოგიის გარშემო, რომლის დახმარებითაც კონსეკვენტუალისტური ფილოსოფიური მიდგომა და მისი ქვე-სწავლებები ცდილობენ საკუთარი მიდგომების მიხედვით ნახსენები დილემის გადაჭრას.

      Ზოგადი თვალსაზრსით, კონსეკვენტუალისტური სკოლა იზიარებს თვალსაზრისს, რომლის მიხედვითაც ნებისმიერი ქმდება უნდა იქნას შეფასებული მისი შედეგის ავკარგიანობის განსაზღვრით. Თუ კონკრეტული აქტის შემდგომ წარმოქმნილი სიკეთე წონის იმ ზარალს, რომელიც იმავე მოქმედების შედეგად წარმოიქმნა, მაშინ ნახსენები ქმედება შესაძლოა ჩაითვალოს რაციონალურად და ადამიანებსაც საკუთარი შემდგომი მოქმედების ჩარჩო ევალებათ ააგონ იმგვარად, რომ მაქსიმალურად შეუწყონ ხელი პოტენციალში გაჩენილი სიკეთის მაქსიმალური დოზით აქტუალიზაციას.
           Ბუნებრივია, ზემოთ მოყვანილი კონსეკვენციალიზმის დახასაიტება ვერ ჩაითვლება სრულყოფილი ფორმის მატარებელ დებულებად. თავად ამ განსაზღვრებაში საკმაოდ ადვილად და შესამჩნევად ჩნდება შრეები, სადაც მორალურ ფილოსოფოსებს შეუძლიათ განსხვავებული აზრის დაფიქსირება და იმ ტერმინების ინტერპრეტაცია, რომლებიც თეორიაში, ერთი შეხედვით, ფუნდამენტურ ხასაითს ატარებენ.
      Მაგალითისთვის, ჩნდება დისკუსია უშუალოდ სიკეთის გასნაზღვრის თაობაზე, იმის შესახებ თუ რა უნდა მიიჩნიოს ადამიანმა სიკეთედ, რამდენად დიდ როლს თამაშობს სიკეთის განსაზღვრაში სიამოვნების ხარისხი, ანუ, უფრო მარტივად, ჩნდება დისკურსი უშალოდ ადამიანის ბუნების თაობაზე, უტილიტარისტური მიდგომის მოწინააღმდეგები ხშრად აპელირებდნენ ფაქტზე, რომ სიკეთის რაობის სწორხაზოვნად სიმოვნების პრინციპით განსაზღრა ადამინს აახლოვებს ცხოველური სამაყროსთვის დამახასიათებელ არსებობის მოდელთან, მათი აზრით, ნახსენები მიდგომა საკუთარ თავში მოიაზრებს ადამინის მისწრაფებების, ღორის ან სხვა გარეული ცხოველის მისწრაფებებთან გაიგივებასთან. ამის საპირწონედ, სტუარტ მილი ასკვნის, რომ სიამოვნების ჩარჩო სულაც არ ნიშნავს პრიმიტიულ ცხოვრების წესისკენ სწრაფვას, განსხვავებით ცხოველებისგან, ადამინებს აქვთ ღირებულებების უფრო ფართო სივრცე, არ შეიძლება ადამინმა, მიუხედავად იმ რთული ან თუნდაც გაუსაძლისი გარემოსა, რომელშიც ის ხშირად ხვდება, უარი თქვას შესაძლებლობათა იმ რიგზე, რომელსაც მას ადამიანად დაბადება აძლევს, მისთვის გასაგებია, რომ თეორიულად შესაძლებელია პრიმიტიულმა ცხოვრებამ ადამინს უფრო ჰარმონიული მოცემულობა შეუქმნას, თუმცა რაციონალური აზროვნება მაინც არ მისცემს საშუალებს საკუთარი თავი მოაქციოს იმ საფეხურზე, სადაც იგი გაიგივებული იქნება სამყაროში არსებულ ყველაზე პრიმიტიულ არსებებთან. Აქვე საჭიროა განისაზღვროს, რომ ამ შემთხვევაში საქმე ეხება მხოლოდ მენტალურ სწრაფვას, ცხოვრების საწყის ეტაპზე ადამინები საკმაოდ ხშირად არიან მიდრეკილნი ცხოველური მოთხოვნილებების დაკმაყოფილებისკენ და ეს საკმაოდ ბუნებრივია, ისინი დროდადრო იღებენ მათთვის ერთმნიშვნელოვნად საზინაო გადაწყვეტილებებს , შესაძლოა კონკრეტული სიტუაცია საფრთხეს უქმნიდეს მის უმაღლეს ღირებულებას, ჯანმრთელობას, მაგრამ ამ ფაქტმა მაინც არ შეცვალოს იმ მომენტისთვის დაგეგმილი ქმედება. ადამინები ხშირად მსგავს სიტუაციებში არ აქცევენ ყურადღებას ნახსენებ საფრთხეს და სამომავლო ჯანმრთელობას წირავენ ცხოველურ სწრაფვას, თუმცა დროის სვლასთან ერთად ისინი უფრო უკეთ აცნობიერებენ, როგორც სიამოვნების არსს, ისე ღირებულებათა სწორ იერარქიას, ამის შემდგომ ისინი სულ უფრო ნაკლებად არიან მიდრეკილნი მათთვის დამაზიანებელი გადაწყვეტილების მიღებისკენ. Ბუნებრივია, ამ შემთხვევაში გარემოც არანკლებ მნშვნელობას ატარებს, მცდარი გადაწყვეტილების წყარო შესაძლოა მარტივად გახდეს იმგვარი გარემო, რომლეიც ნაკლებ მნშვნელობას ანიჭებს მკვეთრად ფასეულ ღირებულებებს, თუმცა აქაც ნათელია, რომ, როგორც კი ადამინი შეძლებს ნახსენები გარემოს მიერ მასზე აკუმულირებული ზეგავლენის შემცირებას ის უმალ გააცნობიერებს როგორც ცხოვრებისეულ მიზანს, ისე ზარალს, რომელსაც ნახსენები გარემო მას აყენებს. Უფრო მოკლედ რომ ვთქვათ, მილს დისკურსში შემოაქვს სიამოვნების იერარქიის პრინციპი, იგი მიიჩნევს, რომ ქმედებებს ერთმანეთისგან განსხვავბეული სიამოვნების მოტანის უნარი გააჩნიათ, ადამინებიც ვალდებულნი არიან იმოქმედონ მაქსიმალური სიამოვნების მომტანი ქმედების რიგზე და უარი თქვან იმგვარ მოქმედებაზე, რომლეიც მომავალში საფრთხეს შექუმნის მათი, როგორც რაციონალური არსების გააზრების საკითხს.
            Უტილიტარიზმის მთავარ განმასხვავებელ ნიშნად მაინც ადამიანისა და საზოგადოების ურთიერთობა უნდა ჩაითვალოს. ამ შემთხვევაში კვლავ ქმედების შემდეგად მოტანილი სიამოვნების რაობას ვუბრუნდებით, თუ ჰედონისტები საიმოვნების რაოდენობას და იმ ხალხის რიცხს, რომლებიც ნახსენებ სიამოვნებას საკუთარ თავზე გამოცდის ნაკლებ მნიშვნელობას ანიჭებენ, უტილიტარისტები პირიქით, მიიჩნევენ, რომ მნიშვნელოვანია ნახსენები სიამოვნება რაც შეიძლება მეტმა ადამინმა გაიზიაროს და ერთი კონკრეტული ინდივიდის სიკეთე მულტიპლიკატორული მეთოდით გავრცელებული იყოს საზოგადოების გარკვეული ჯგუფზე მაინც, აქვე უტილიტარისტები ასკვნიან, რომ ერთი ტიპის სიკეთეს მსგავსი შედეგის მოტანა შეუძლია ნებისმიერი ადამინის ცხოვრებაში და შეუძლებელია იდენტურმა პოზიტიურმა ქმედებამ განსხვავებული რეზულტატი გამოვლინოს განსხვავბულ გარემოებებში.

     Ტექსტის წინარე ნაწილში განხილული შემთვევები უფრო უკეთ გვაძლევს საშუალებას დავინახოთ მოკლედ აღწერილი ფილოსოფიური სკოლის ძირითადი ფუნდამენტი და ვაჩვენოთ იმ მიდგომის არსებობის მოტივი, რომელიც გამოიყენება სათაურში მოყვანილი მორალური დილემის გადასაჭრელად. Უტილიტარისტები აღნიშნულ საკითხს ორნაირად უყურებენ, ექსტრემისტული და შეზღუდული უტილიტარიზმი ერთამნეთთან წინააღმდეგობაშია მოსული ზოგადი წესების განსაზღვრის თაობაზე, ტექსტის წინა ნაწილში განხილული ავტორები ძირითადად მაინც არ ითვლებიან ამ ორი დასახებული სკოლისდან რომელიმეს წარმოამდგენლად , იგივე სტუარტ მილი, რომელიც ჰედონისტურ მიდგომებს უფრო იზიარებს, კვაზი ჰედონისტური სკოლის წარმოამდგენლად უფრო შეიძლება ჩაითვალოს, ვიდრე რადიკალური მსოფლმხედველობის  მატარებელ ავტორად, ვინაიდან იმ საკითხების გარშემო, რომელზეც ქვემოთ გვექნება საუბარი შედარებით მოზომილ დამოკიდებულებას ამჟღავნებს. Საინტერესოა, რომ ჰიტლერის გადარჩენის თაობაზე, რომელიც პირობითად სამომავლო შედეგის განჭვრეტადობის და ,მეორე მხრივ, აწმყოში ადამიანზე მოქმედი ღირებულებების მიერ კონსტუირებული ზეგავლენის მაგალითია, ორივე სკოლა თითქმის იდენტურ დასკვნებამდე მიდის. ადამიანი ნებისმიერ შემთხვევაში გადაარჩენს სიკვდილის პირას მყოფ ფიზიკურად მსგავს არსებას, თუმცა დებატი იბადება იმის თაობაზე თუ რა კარნახობს მას ამგვარი საქციელის ჩადენისკენ, ექსტრემისტული უტილიტარიზმი ასკვნის, რომ იმ სიტუაციებში, სადაც ადამინს ნაკლები დრო აქვს გადაწყვეტილების მისაღებისთვის და ემოციური ზეგავლენაც საკმაოდ დიდია, მასზე ,მისდადამოუკიდებად, მოქმედებს ბუნებრიბვი კანონები და წარსულში საზოგადოების მიერ დაგროვებული პრაქტიკები მსგავსი ტიპის სიტუაციებში მოქცევის შეასახებ , ანუ საუბარი ამ შემთხვევაში გადაგვაქვს Rules of thumb აქტუალობის შესახებ.  თეორია ამ შემთხვევაში უკვე ნაკლებ მნიშვნელობას იძენს, ადამიანები ბუნებრივად მოქმედებენ იმგვარად, როგორც მისგან შემთხვევა დაგროვილი გამოცდილება მოითხოვს.

      Შეზღდული უტილიტარიზმი უფრო დიდ ყურადღებას აქცევს უშალოდ საზოგადოებში მოქმედ წესებს, იგი მიიჩნევს, რომ სწორედ წესები უნდა იყოს დაქვემდებარებული შედეგის ავკარგიანობას, ანუ,  უშუალოდ წესი იქმნება კონსექვენციალიზმის პრინციპის შესბამისად და არა ინდივიდუალური აქტი. Როგორც ნახსენები ფილოსფიის მიმდევრები ასკვნიან ამ შემთხვევაში ინდივიდი უფრო უკეთ ახერხებს საკუთარი ქმდებების საზოგადოებასთან შესაბამისობას, ეს აძლევს მას საშუალებას წინასწარ განჭვრიტოს ქმედებები, რომლებსაც მათ გარშემო მცხოვრები სხვა ინდივიდები განახორციელებენ. შესბამისად კრიზისულ სიტუაციებში ამ მიდგომას უფრო ჰარმონიული გარემოს შექმნა ძალუწს.
       Აღნიშნული შემთხვევა საკმაოდ კარგად აქვს განხილული სტუარტ მილს Almanack of naval ravikanti-ის მაგალითზე, სადაც ნაჩვენებია, რომ მიუხედავად იმისა, თუ რამხელა სხვაობას იძლევა სიზუსტეში ციურ სხეულებზე უშუალო დაკვირვება, ალმანაკის გამოყენება მაინც უფრო რაციონალური გადაწყვეტილებაა, უპირველესად ისევ შედეგის კალკულაციის სირთულიდან გამომდინარე. განხილული მაგალითი გარკვწულწილად უკავშირდება ტექსტის დასაწყისში დასმულ საკითხსაც, გამოდინარე იქიდან, რომ პრობლემა ორივე მათგანში ერთი საკითხის გარშემო ტრიალებს.
       Ჰიტლერის შესახებ კი შეზღუდული უტილიტარისტული მიდგომის გამზიარებელი ადამინი იტყვის, რომ ჰიტლერის დახრჩობა ამ შემთხვევაში უფრო რაციონალური გადაწყვეტილება იქნებოდა, თუმცა ადამინს, რომელმაც ჰიტლერის გადარჩენის სასრგებლოდ გააკეთა არჩევანი მაინც ვერ დავადანაშაულებთ არასწორ მსჯელობაში, მას ვერ ვეტყვით, რომ ჰიტლერისთვის ხელის გაწვდენა დანაშაულია, მეტიც, მიუხედავად იმისა, რომ ჰიტლერის დახრჩობა ყველაზე რაციონალური გადაწყვტილება უნდა ყოფილიყო, ასეთი ადამიანი საპირისპირო ქცევის შემდგომ მაინც იმსახურებს შექებას, იმსახურებს სწორედ იქიდან გამომდინარე, რომ საზოგადობაში მიღებულ წესს იმაზე ბევრად მეტი მნიშვნელობა აქვს, ვიდრე უშუალოდ ერთ სპეციფიურ სიტუაციაში სპონტანურად მიღებულ გადაწყვეტილებას, ადამინების უნდა შეთანხმდნენ რაღაც R წესზე და მომავალში მათ მიერ ჩადენილი ქმდება ზუსტ შესაბამისობაში უნდა მოდიოდეს ნახსენებ კოდთან მიმართებით.
      Საინტერესოა, რომ გარკვეული სახის პრედიქცია, ექსტრემისტული უტილიტარიზმის მოდელში არის შესაძლებელია, თუმცა მხოლოდ იმ შემთხვევაში თუ საზოგადოება მთლიანად ამ იდეოლოგიის წარმოადგენლებით იქნება შედგენილი, რაც რეალობაში საკმაოდ რთული წარმოსადგენია.